ProtectEU: Στρατηγική Εσωτερικής Ασφάλειας, what’s in a name?

• Η Στρατηγική Εσωτερικής Ασφάλειας της Ε.Ε. έρχεται για να ολοκληρώσει την θεσμική αρχιτεκτονική ασφάλειας της Ένωσης μέχρι το 2030, λειτουργώντας ως ο εσωτερικός κύκλος του διαγράμματος ven που συνθέτουν η Στρατηγική της ΕΕ  για την Ένωση Ετοιμότητας (Strategy for Preparedness Union) για την πρόληψη και την αντίδραση σε αναδυόμενες απειλές και κρίσεις και η Λευκή Βίβλος για την Ευρωπαϊκή Άμυνα (European Defence White Paper).
• Το κύριο χαρακτηριστικό της νέας αυτής στρατηγικής είναι η έννοια και ο στόχος της Προστασίας, για αυτό άλλωστε και ονομάζεται ProtectEU.
• Τα ζητήματα ασφάλειας πρέπει να ενσωματωθούν σε όλη τη νομοθεσία, τις πολιτικές και τα προγράμματα της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένης της εξωτερικής δράσης της ΕΕ.
• Η Στρατηγική αποτυπώνει μια ευρεία λίστα απειλών, οι οποίες σε σημαντικό βαθμό επηρεάζονται από την κατάσταση στα γειτονικά περιφερειακά υποσυστήματα της Ε.Ε. και παράλληλα, έχουν πολλές αλληλοσυνδέσεις, με τις υβριδικές απειλές.
• Βασίζεται σε τέσσερις κεντρικούς πυλώνες που λειτουργούν ως ομπρέλες δράσεων: πρόβλεψη (anticipate), εντοπισμός (detect), πρόληψη (prevent) και απάντηση/ ανταπόκριση (respond).
• H Επιτροπή θα προτείνει μια φιλόδοξη αναθεώρηση της εντολής της Europol, για να τη μετατρέψει σε μια πραγματικά επιχειρησιακή αστυνομική υπηρεσία, που θα υποστηρίζει καλύτερα τα κράτη μέλη.

Το Κείμενο εργασίας υπογράφει ο Τριαντάφυλλος Καρατράντος, Κύριος Ερευνητής του ΕΛΙΑΜΕΠ.

Διαβάστε το εδώ σε μορφή pdf.

Εισαγωγή

Το κύριο χαρακτηριστικό της νέας αυτής στρατηγικής είναι η έννοια και ο στόχος της Προστασίας, για αυτό άλλωστε και ονομάζεται ProtectEU.

Η Στρατηγική Εσωτερικής Ασφάλειας της Ε.Ε. έρχεται για να ολοκληρώσει την θεσμική αρχιτεκτονική ασφάλειας της Ένωσης μέχρι το 2030. Επί της ουσίας, θα λειτουργήσει ως ο εσωτερικός κύκλος του διαγράμματος ven που συνθέτουν η Στρατηγική για την Ένωση Ετοιμότητας (Strategy for Preparedness Union) για την πρόληψη και την αντίδραση σε αναδυόμενες απειλές και κρίσεις και η Λευκή Βίβλος για την Ευρωπαϊκή Άμυνα (European Defence White Paper). Το κύριο χαρακτηριστικό της νέας αυτής στρατηγικής είναι η έννοια και ο στόχος της Προστασίας, για αυτό άλλωστε και ονομάζεται ProtectEU. Αξίζει να σημειωθεί πως η συγκεκριμένη έννοια έκανε την εμφάνιση της, ως βασικό στοιχείο της εσωτερικής ασφάλειας της Ε.Ε., μετά την κρίση στον Έβρο και την εργαλειοποίηση του μεταναστευτικού ζητήματος από την Τουρκία, καθώς και από την επιρροή των επιπτώσεων που είχε η κρίση της πανδημίας σε μια σειρά τομείς που αφορούν άμεσα ή έμμεσα την εσωτερική ασφάλεια. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο πως στην εποχή των πολυκρίσεων έχει μετατοπιστεί η συζήτηση από τα Κράτη Ασφάλειας (Security States) στα Κράτη Προστασίας (Protective States).

…η Ε.Ε. έχει αποφασίσει να ενδυναμώσει την διάσταση της ασφάλειας στην παραγωγή πολιτικής, χτίζοντας πάνω στον στόχο που είχε θέσει το 2015- 2016, μετά τις απανωτές τρομοκρατικές επιθέσεις, να καταστήσει την Ε.Ε. μια Ένωση Ασφάλειας. 

Η Στρατηγική, που αποτυπώνει τον επίσημο θεσμικό λόγο της Ένωσης, είναι άλλη μια και μάλιστα ισχυρή απόδειξη, πως η Ε.Ε. έχει αποφασίσει να ενδυναμώσει την διάσταση της ασφάλειας στην παραγωγή πολιτικής, χτίζοντας πάνω στον στόχο που είχε θέσει το 2015- 2016, μετά τις απανωτές τρομοκρατικές επιθέσεις, να καταστήσει την Ε.Ε. μια Ένωση Ασφάλειας. Η στροφή λοιπόν στην ασφάλεια, που προκύπτει τόσο από τον κόσμο της αστάθειας, των κρίσεων και των πολλαπλών απειλών, όσο και από το αίτημα των πολιτών, όπως αυτό έχει διατυπωθεί και στις Ευρωπαϊκές εκλογές, αλλά και στις περισσότερες εθνικές διαδικασίες, είναι έμφασης από τις πρώτες λέξεις αυτού του νέου κείμενου. Δεν πρέπει άλλωστε να παραλείψουμε την αναφορά στο αίσθημα ανασφάλειας των Ευρωπαίων πολιτών. Η Ένωση, τοποθετείται επίσημα για το ψευδοδίλλημα «ασφάλεια vs ελευθερία», χαρακτηρίζοντας την πρώτη ως το θεμέλιο (beckrock) πάνω στο οποίο έχουν δομηθεί όλες οι ελευθερίες. Είναι χαρακτηριστική η φράση «η δημοκρατία, το κράτος δικαίου, τα θεμελιώδη δικαιώματα, η ευημερία των Ευρωπαίων, η ανταγωνιστικότητα και η ανάπτυξη – όλα εξαρτώνται από την ικανότητά μας να παρέχουμε μια βασική εγγύηση ασφάλειας», η οποία και εισάγει και στον τομέα της εσωτερικής ασφάλειας την έννοια του παρόχου ασφάλειας (Security provider) που το συναντήσαμε για πρώτη φορά στην Στρατηγική Πυξίδα. Ωστόσο, η Ένωση δεν φιλοδοξεί, δεν θα μπορούσε να το κάνει άλλωστε, να αντικαταστήσει τα κράτη- μέλη ως τους βασικούς παρόχους ασφάλειας, για αυτό και ο βασικός στόχος της Στρατηγικής είναι η ενίσχυση των κρατών μελών για να παρέχουν στους πολίτες ασφάλεια και παράλληλα η δημιουργία μιας ευρωπαϊκής κουλτούρας συντονισμού και διακυβέρνησης του τομέα της εσωτερικής ασφάλειας.

…οι υβριδικές απειλές και η απειλή της Ρωσίας είναι οι πρώτες που αναφέρονται στην αντίστοιχη ενότητα της Στρατηγικής.

Η Ε.Ε. έχει εδώ και χρόνια αναδείξει το αδιάρρηκτο μεταξύ εξωτερικής και εσωτερικής ασφάλειας, στοιχείο που χαρακτηρίζει όλες τις στρατηγικές και θεσμικά κείμενα, εσωτερικής και εξωτερικής κατεύθυνσης, που παράγει. Η Στρατηγική έρχεται στον απόηχο των πολέμων στην Ουκρανία και στη Μέση Ανατολή, αλλά και της έντασης των υβριδικών απειλών. Είναι λοιπόν λογικό να έχει επηρεαστεί από την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και από τις υβριδικές επιθέσεις που έχει αυτή εξαπολύσει εναντίον της Ουκρανίας και των υβριδικών επιχειρήσεων εναντίον των κρατών- μελών της Ε.Ε. Αυτός είναι λοιπόν ο λόγος που οι υβριδικές απειλές και η απειλή της Ρωσίας είναι οι πρώτες που αναφέρονται στην αντίστοιχη ενότητα της Στρατηγικής. Πέρα από τις θολές γραμμές πολέμου και ειρήνης- που είναι και συστατικό χαρακτηριστικό των υβριδικών απειλών, η απειλή από την συγκεκριμένη πρακτική της Ρωσίας αναδεικνύει πως η εσωτερική ασφάλεια απειλείται πλέον σημαντικά από έναν εξωτερικό κακόβουλο δρώντα, ο οποίος μπορεί να είναι και κρατικός, μια ακόμη σημαντική αλλαγή στην αναγνώριση και στην αξιολόγηση των απειλών. Στην ευρύτερη δεξαμενή των υβριδικών απειλών μπορούμε να εντάξουμε και την εργαλειοποίηση του μεταναστευτικού, την οποία η Στρατηγική χαρακτηρίζει “οπλοποίηση” (weaponisation).

Οι Αρχές: η ασφάλεια στο επίκεντρο

Η Στρατηγική εδράζεται σε τρεις βασικές αρχές και έχει μεγάλο ενδιαφέρον πως οι συγκεκριμένες ξεφεύγουν από τις κλασικές κανονιστικές αναφορές σε νόρμες και δικαιώματα που είχαν τα κείμενα της Ένωσης στο παρελθόν. Αντίθετα, λειτουργούν συμπληρωματικά με το σεβασμό στο κράτος δικαίου και στις θεμελιώδεις ελευθερίες, ενώ είναι στοχευμένες στην ανάδειξη της προσέγγισης της Ένωσης στην ασφάλεια και μάλιστα στην εσωτερική. Ειδικότερα:

• θέτει τη φιλοδοξία μιας αλλαγής κουλτούρας για την ασφάλεια. Χρειάζεται μια προσέγγιση του συνόλου της κοινωνίας (Whole of Society Approach) στην οποία θα συμμετέχουν όλοι οι πολίτες και τα ενδιαφερόμενα μέρη, συμπεριλαμβανομένης της Κοινωνίας των Πολιτών, της ερευνητικής κοινότητας, του ακαδημαϊκού κόσμου και των ιδιωτικών φορέων. Ως εκ τούτου, οι δράσεις στο πλαίσιο της στρατηγικής ακολουθούν μια ολοκληρωμένη προσέγγιση με πολλούς φορείς όπου αυτό είναι εφικτό.
• Τα ζητήματα ασφάλειας πρέπει να ενσωματωθούν σε όλη τη νομοθεσία, τις πολιτικές και τα προγράμματα της Ε.Ε., συμπεριλαμβανομένης της εξωτερικής δράσης της Ένωσης. Η νομοθεσία, οι πολιτικές και τα προγράμματα θα πρέπει να προετοιμαστούν, να επανεξεταστούν και να εφαρμοστούν έχοντας κατά νου τη διάσταση της ασφάλειας, διασφαλίζοντας ότι λαμβάνονται υπόψη οι απαραίτητες πτυχές ασφαλείας ώστε να προωθηθεί μια συνεκτική και συνολική προσέγγιση της ασφάλειας.
• Μια ασφαλής, προστατευμένη και ανθεκτική Ευρώπη απαιτεί σοβαρές επενδύσεις από την Ε.Ε., τα κράτη μέλη της και τον ιδιωτικό τομέα. Οι προτεραιότητες και οι δράσεις που καθορίζονται στην παρούσα στρατηγική απαιτούν επαρκείς ανθρώπινους και οικονομικούς πόρους για να εξασφαλιστεί η εφαρμογή τους. Όπως ορίζεται στην ανακοίνωση για την πορεία προς το επόμενο πολυετές δημοσιονομικό πλαίσιο, η Ευρώπη θα χρειαστεί να αυξήσει τις δημόσιες δαπάνες για την ασφάλεια και να προωθήσει την έρευνα και τις επενδύσεις στον τομέα της ασφάλειας, ενισχύοντας τη στρατηγική της αυτονομία. 

Οι Απειλές: η Ρωσία, το οργανωμένο έγκλημα, οι μοναχικοί δρώντες και τα deep fakes

Η Στρατηγική αποτυπώνει μια ευρεία λίστα απειλών, οι οποίες σε σημαντικό βαθμό επηρεάζονται και από την κατάσταση στα γειτονικά περιφερειακά υποσυστήματα της Ε.Ε.

Η Στρατηγική αποτυπώνει μια ευρεία λίστα απειλών, οι οποίες σε σημαντικό βαθμό επηρεάζονται και από την κατάσταση στα γειτονικά περιφερειακά υποσυστήματα της Ε.Ε. και παράλληλα, έχουν πολλές αλληλοσυνδέσεις, με τις υβριδικές απειλές να εμπεριέχουν πολλές από τις επιμέρους απειλές που αναδεικνύει ως κρίσιμες το κείμενο.

1. Υβριδικές απειλές και άλλες εχθρικές ενέργειες
2. Κυβερνοαπειλές και κυβερνοεπιθέσεις
3. Κακόβουλη χρήση των αναδυόμενων τεχνολογιών
4. Οπλοποίηση της Μετανάστευσης
5. Κακόβουλες παρεμβάσεις και εξαρτήσεις στις εφοδιαστικές αλυσίδες
6. Χημικές- Βιολογικές- Ραδιενεργές και Πυρηνικές (ΧΒΡΠ) απειλές
7. Σοβαρό και Οργανωμένο Έγκλημα
8. Βίαιος Εξτρεμισμός και Τρομοκρατία
9. Παραπληροφόρηση

Σχήμα 1: Η αποτύπωση των απειλών στη Στρατηγική Εσωτερικής Ασφάλειας

 Οι 4+1 Πυλώνες Ανάπτυξης της Στρατηγικής

…βασίζεται σε τέσσερις κεντρικούς πυλώνες που λειτουργούν ως ομπρέλες δράσεων: πρόβλεψη (anticipate), εντοπισμός (detect), πρόληψη (prevent) και απάντηση/ ανταπόκριση (respond).

Ακολουθώντας το κλασικό μοντέλο διάρθρωσης των στρατηγικών ασφάλειας της Ε.Ε. και αυτή βασίζεται σε τέσσερις κεντρικούς πυλώνες που λειτουργούν ως ομπρέλες δράσεων: πρόβλεψη (anticipate), εντοπισμός (detect), πρόληψη (prevent) και απάντηση/ ανταπόκριση (respond). Παράλληλα, η φιλοσοφία των δράσεων περιλαμβάνει και έναν πέμπτο πυλώνα, ο οποίος ωστόσο τέμνει και τους τέσσερις άλλους, την οικοδόμηση ανθεκτικότητας (building resilience).

Σχήμα 2: Οι Πυλώνες ανάπτυξης των δράσεων της Στρατηγικής

Τι πρέπει να προστατευτεί;

Η προστασία των ανθρώπων, ιδίως εκείνων που είναι πιο ευάλωτοι σε επιθέσεις, που τείνουν να επηρεάζουν δυσανάλογα τα παιδιά, τις γυναίκες και τις μειονότητες, συμπεριλαμβανομένων των Εβραϊκών και Μουσουλμανικών κοινοτήτων, βρίσκεται στο επίκεντρο του έργου της Ε.Ε. για την ασφάλεια.

Πρώτα και κύρια τους πολίτες. Οι Ευρωπαίοι θα πρέπει να μπορούν να ζήσουν χωρίς φόβο, στους δρόμους, στο σπίτι, σε δημόσιους χώρους, στο μετρό ή στο διαδίκτυο. Η προστασία των ανθρώπων, ιδίως εκείνων που είναι πιο ευάλωτοι σε επιθέσεις, που τείνουν να επηρεάζουν δυσανάλογα τα παιδιά, τις γυναίκες και τις μειονότητες, συμπεριλαμβανομένων των Εβραϊκών και Μουσουλμανικών κοινοτήτων, βρίσκεται στο επίκεντρο του έργου της Ε.Ε. για την ασφάλεια. Αυτό είναι απαραίτητο για την οικοδόμηση ανθεκτικών και συνεκτικών κοινωνιών. Πέραν της καθημερινότητας των πολιτών, η Ε.Ε. δίνει έμφαση στην προστασία και στην ανθεκτικότητα των κρίσιμων υποδομών/ οντοτήτων, στον κυβερνοχώρο, στα σύνορα, στις μεταφορές, στις εφοδιαστικές αλυσίδες και κυρίως σε αυτές των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών.

Συμπληρωματικότητα με άλλες Στρατηγικές και Πρωτοβουλίες

Μαζί, αυτές οι πρωτοβουλίες, θέτουν ένα όραμα για μια ασφαλή, προστατευμένη και ανθεκτική Ε.Ε., συνθέτοντας τη νέα θεσμική αρχιτεκτονική ασφάλειας της Ένωσης.

Η Στρατηγική για την Εσωτερική Ασφάλεια συμπληρώνει και συλλειτουργεί με τη Στρατηγική για την Ένωση Ετοιμότητας, η οποία καθορίζει μια ολοκληρωμένη προσέγγιση έναντι όλων των κινδύνων για την ετοιμότητα της Ένωσης για συγκρούσεις, ανθρωπογενείς και φυσικές καταστροφές και κρίσεις, και τη Λευκή Βίβλο για την Ευρωπαϊκή Αμυντική Ετοιμότητα 2030, η οποία υποστηρίζει την ανάπτυξη και την απόκτηση αμυντικών δυνατοτήτων από την Ε.Ε. για την αντιμετώπιση ξέων αντιπάλων και απειλών. Το επόμενο διάστημα η Επιτροπή θα προτείνει επίσης μια Ευρωπαϊκή Ασπίδα για τη δημοκρατία με στόχο την ενίσχυση της δημοκρατικής ανθεκτικότητας της Ένωσης. Μαζί, αυτές οι πρωτοβουλίες, θέτουν ένα όραμα για μια ασφαλή, προστατευμένη και ανθεκτική Ε.Ε., συνθέτοντας τη νέα θεσμική αρχιτεκτονική ασφάλειας της Ένωσης.

Σχήμα 3: Η Συμπληρωματική λειτουργία των νέων θεσμικών κειμένων στους τομείς ασφάλειας και άμυνας

Οι Σημαντικότερες Προτάσεις

Η Στρατηγική περιλαμβάνει ένα ευρύ κατάλογο δράσεων και προτάσεων πολιτικής. Μεταξύ αυτών ξεχωρίζουν οι ακόλουθες:

• Με βάση τις διάφορες αξιολογήσεις κινδύνου και απειλών που παράγονται σε επίπεδο Ε.Ε. και για συγκεκριμένους τομείς, η Επιτροπή θα προετοιμάζει τακτικές αναλύσεις απειλών εσωτερικής ασφάλειας της Ένωσης για τον εντοπισμό των κύριων προκλήσεων ασφάλειας, με σκοπό την ενημέρωση των προτεραιοτήτων πολιτικής. Αυτές θα βοηθήσουν στην ανάπτυξη μιας ευέλικτης και υπεύθυνης πολιτικής εσωτερικής ασφάλειας που αντιμετωπίζει αποτελεσματικά τις εξελισσόμενες απειλές, προστατεύει καλύτερα άτομα και επιχειρήσεις από επιθέσεις και επιτρέπει στοχευμένες παρεμβάσεις πολιτικής εγκαίρως.
• Η εμπιστοσύνη και ο ασφαλής χειρισμός είναι απαραίτητα για την ανταλλαγή πληροφοριών, και αυτό απαιτεί αξιόπιστη και ασφαλή υποδομή. Τα θεσμικά όργανα, οι φορείς και οι οργανισμοί της Ε.Ε. πρέπει να διασφαλίσουν την ικανότητά τους να χρησιμοποιούν ασφαλείς διαύλους επικοινωνίας για την ανταλλαγή ευαίσθητων και διαβαθμισμένων πληροφοριών μεταξύ τους και με τα κράτη μέλη. Οι επενδύσεις σε διαλειτουργικά ασφαλή συστήματα και αξιόπιστη τεχνολογία θα ενισχύσουν την αυτονομία της Ένωσης και θα ενδυναμώσουν την ικανότητα της να διαχειρίζεται κρίσεις και να διασφαλίζει επιχειρησιακή ανθεκτικότητα.
• Οι αξιοποιήσιμες πληροφορίες, τις οποίες τα κράτη μέλη ενθαρρύνονται να ενισχύσουν περαιτέρω μέσω της Ενιαίας Ικανότητας Ανάλυσης Πληροφοριών (SIAC), ως το μοναδικό σημείο εισόδου για τις πληροφορίες των κρατών μελών, είναι ζωτικής σημασίας για την αξιολόγηση και την αντιμετώπιση των απειλών, εν τέλει για την ενημέρωση των πολιτικών και νομοθετικών δράσεων. Πρέπει να αξιοποιηθεί η ανάλυση βάσει πληροφοριών και οι αξιολογήσεις απειλών σε επίπεδο Ε.Ε. αποτελεσματικότερα και συνεργατικά.
• Η Επιτροπή θα προτείνει μια φιλόδοξη αναθεώρηση της εντολής της Europol, για να τη μετατρέψει σε μια πραγματικά επιχειρησιακή αστυνομική υπηρεσία, που θα υποστηρίζει καλύτερα τα κράτη μέλη. Στόχος είναι να ενισχυθεί η τεχνολογική τεχνογνωσία και η ικανότητα της να υποστηρίζει τις εθνικές υπηρεσίες επιβολής του νόμου, να ενδυναμώσει τον συντονισμό με άλλες υπηρεσίες και φορείς και με τα κράτη μέλη, να ενισχύσει τις στρατηγικές συνεργασίες με χώρες εταίρους και τον ιδιωτικό τομέα και να εξασφαλίσει τον ενισχυμένο εποπτικό ρόλο της Europol.
• Η Επιτροπή θα αναπτύξει μια συνολική προσέγγιση foresight για την εσωτερική ασφάλεια σε επίπεδο Ε.Ε., βασιζόμενη στις βέλτιστες πρακτικές που προσδιορίζονται σε εθνικό επίπεδο. Αυτή η προσέγγιση θα υποστηρίξει τη χάραξη πολιτικής και θα καθοδηγήσει τις επενδύσεις στη σχετική έρευνα και καινοτομία στον τομέα της ασφάλειας που χρηματοδοτείται από την Ε.Ε.
• Η Ε.Ε. θα συνεχίσει να επενδύει, μέσω της χρηματοδοτούμενης έρευνας και καινοτομίας στον τομέα της ασφάλειας, στην ανάπτυξη καινοτόμων εργαλείων και λύσεων για την αντιμετώπιση των απειλών κατά της ασφάλειας με ταυτόχρονη τήρηση των κανόνων και των θεμελιωδών δικαιωμάτων της Ε.Ε. Η Επιτροπή θα πρέπει να υποστηρίξει τη μετάβαση από την έρευνα στην ανάπτυξη, για να διασφαλίσει την αποτελεσματική αξιοποίηση αυτών των σύγχρονων δυνατοτήτων, με προτεραιότητα στις νέες τεχνολογίες όπως η τεχνητή νοημοσύνη. Αυτή η προσέγγιση θα πρέπει να περιλαμβάνει εκπαίδευση για τη βελτίωση της χρήσης συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης και άλλων τεχνικών δυνατοτήτων από τις αρχές επιβολής του νόμου και τις δικαστικές αρχές.
• Να αξιοποιηθεί περαιτέρω η δυνατότητα διπλής χρήσης των τεχνολογιών και προς τις δύο κατευθύνσεις (από την πολιτική στην άμυνα και από την άμυνα στην πολιτική).
• Ενίσχυση της διασυνοριακής συνεργασίας με έμφαση στην ανταλλαγή δεδομένων μεταξύ των υπηρεσιών επιβολής του νόμου και στη διαμόρφωση μιας κοινής κουλτούρας επιβολής του νόμου σε επίπεδο Ε.Ε.
• Η ενίσχυση της ανθεκτικότητας και της ασφάλειας των εξωτερικών συνόρων είναι ζωτικής σημασίας για την αντιμετώπιση υβριδικών απειλών, όπως η οπλοποίηση της μετανάστευσης, για την πρόληψη της εισόδου παραγόντων απειλών και παράνομων αγαθών στην Ε.Ε. και για την αποτελεσματική καταπολέμηση του διασυνοριακού εγκλήματος και της τρομοκρατίας. Κρίσιμη παράμετρος για την ασφαλή διαχείριση των συνόρων αποτελεί η βέλτιστη αξιοποίηση των συστημάτων της Ε.Ε. και κυρίως των Entry-Exit System (EES), European Travel Authorisation System (ETIAS) και του Visa Information System (VIS).
• Ίδρυση Τελωνειακής Αρχής της Ε.Ε. και ενίσχυση της Eurojust, του EPPO, του OLAF, του AMLA και κυρίως της FRONTEX, με στόχο η τελευταία να φτάσει στους 30.000 συνοριοφύλακες.
• Ενίσχυση του ρόλου της Ε.Ε. ως παγκόσμιου δρώντα ασφάλειας με έμφαση στην περιφερειακή και επιχειρησιακή συνεργασία, στην αξιοποίηση εργαλείων και μέσων της ΚΕΠΠΑ, στην ανταλλαγή πληροφοριών και στο σύστημα θεωρήσεων αδειών εισόδου.

Συγκρίνοντας τις Στρατηγικές: Όλα αλλάζουν και όλα ίδια μένουν;

Από το 2020, μέσα από το τότε σχήμα της Ένωσης Ασφάλειας, η Ε.Ε. αρχίζει να ενισχύει το ρόλο που θέλει η ίδια να διαδραματίσει στην πολιτική εσωτερικής ασφάλειας με την αρμοδιότητα όμως να τονίζεται πως παραμένει στα κράτη- μέλη.

Σε μια προσπάθεια σύγκρισης των προβλέψεων και της φιλοσοφίας των τεσσάρων πλέον θεσμικών κειμένων της Ε.Ε. για την εσωτερική ασφάλεια, το πρώτο σημείο που θα πρέπει να αναδειχτεί είναι τι ρόλο αποτυπώνει η ίδια η Ένωση για αυτή σε αυτά τα κείμενα. Οι δύο πρώτες Στρατηγικές- 2010 και 2015-  παρουσιάζουν την Ε.Ε. ως έναν μηχανισμό χαλαρής υποστήριξης και συντονισμού των μέσων των κρατών- μελών. Από το 2020, μέσα από το τότε σχήμα της Ένωσης Ασφάλειας, η Ε.Ε. αρχίζει να ενισχύει το ρόλο που θέλει η ίδια να διαδραματίσει στην πολιτική εσωτερικής ασφάλειας με την αρμοδιότητα όμως να τονίζεται πως παραμένει στα κράτη- μέλη. Πρέπει να φτάσουμε στο 2025 για να δούμε θεσμικά αποτυπωμένη την πρόθεση της Ένωση να λειτουργήσει ως πάροχος ασφάλειας και να έχει έναν ενισχυμένο ρόλο, πάντα σε συνεργασία με τα κράτη- μέλη.

Η ριζοσπαστική όμως αλλαγή είναι στο πρόσφατο κείμενο Στρατηγικής, όπου η ασφάλεια αναδεικνύεται ως κύρια συνισταμένη στην οριζόντια παραγωγή πολιτικής.

Το δεύτερο σημείο είναι οι αρχές που διέπουν τις στρατηγικές. Οι δύο πρώτες είναι θεσμικά κείμενα που βασίζονται πλήρως στην αντίληψη για την Ε.Ε. ως μια κανονιστική δύναμη που δίνει το παράδειγμα μέσω της λειτουργίας της ως εγγυητής δικαιωμάτων και ελευθεριών. Είναι χαρακτηριστικό πως ακόμη και η δράση της Ε.Ε. στο εξωτερικό, αποτυπώνεται ως ηγεσία μέσω του κανονιστικού παραδείγματος. Η Στρατηγική του 2020 αλλάζει την προσέγγιση, σηματοδοτώντας μια διαφορετική φιλοσοφία με την σχετικά αναφορά : «η ασφάλεια δεν είναι μόνο η βάση για την προσωπική ασφάλεια, προστατεύει επίσης τα θεμελιώδη δικαιώματα και βάζει τα θεμέλια για εμπιστοσύνη και δυναμισμό στην οικονομία, την κοινωνία και τη δημοκρατία μας». Η ριζοσπαστική όμως αλλαγή είναι στο πρόσφατο κείμενο Στρατηγικής, όπου η ασφάλεια αναδεικνύεται ως κύρια συνισταμένη στην οριζόντια παραγωγή πολιτικής: «μια αλλαγή στη νοοτροπία μας για την εσωτερική ασφάλεια. Θα εργαστούμε για να συμβάλουμε στην προώθηση μιας νέας κουλτούρας ασφάλειας της Ε.Ε., όπου τα ζητήματα ασφάλειας λαμβάνονται υπόψη σε όλη τη νομοθεσία, τις πολιτικές και τα προγράμματά μας – από την έναρξη έως την εφαρμογή. Και όπου η συνεργασία σε όλους τους τομείς πολιτικής μας επιτρέπει να ανοίξουμε νέους δρόμους. Αυτό δεν είναι καθήκον μόνο ενός θεσμικού οργάνου, μιας κυβέρνησης ή ενός παράγοντα. Είναι κοινή προσπάθεια της Ευρώπης».

Σχήμα 4: Η εξέλιξη των απειλών στις στρατηγικές εσωτερικής ασφάλειας της Ε.Ε. (2010- 2025).

Από αυτό το πρώτο κείμενο, ως και το πρόσφατο, υπάρχουν τέσσερις απειλές που παραμένουν σταθερές (τρομοκρατία, οργανωμένο έγκλημα, κυβερνοέγκλημα και ΧΒΡΠ απειλές).

Η αποτύπωση των απειλών είναι ένα ακόμη πεδίο στο οποίο μπορούμε να δούμε διαφοροποιήσεις στα κείμενα, άρα και στην προσέγγιση της Ε.Ε. Το 2010 δεν χρησιμοποιείται καν ο όρος απειλές, αλλά προκλήσεις ασφάλειας. Από αυτό το πρώτο κείμενο, ως και το πρόσφατο, υπάρχουν τέσσερις απειλές που παραμένουν σταθερές (τρομοκρατία, οργανωμένο έγκλημα, κυβερνοέγκλημα και ΧΒΡΠ απειλές). Στην πρώτη στρατηγική υπάρχει αναφορά στις ανθρωπογενείς και φυσικές καταστροφές. Είναι η εποχή που η Ε.Ε. έχει προτάξει τη σύνδεση της κλιματικής κρίσης με την ασφάλεια, τόσο σε εσωτερικό, όσο και εξωτερικό επίπεδο, για αυτό και βλέπουμε τις φυσικές καταστροφές στην αποτύπωση των απειλών, αλλά και προτάσεις για την ανάγκη δημιουργίας υποδομής για τη διαχείριση κρίσεων και καταστροφών. Αυτή η πρόβλεψη υλοποιήθηκε με τη δημιουργία τόσο του μηχανισμού διαχείρισης κρίσεων, όσο και του μηχανισμού πολιτικής προστασίας, ο οποίος αυτονομήθηκε από το πεδίο της εσωτερικής ασφάλειας, για αυτό και στα κείμενα που ακολούθησαν δεν υπάρχει αναφορά στις φυσικές καταστροφές. Δεν πρέπει βέβαια να παραβλέπουμε και το γεγονός πως από το 2014 με την ενίσχυση της ISIS και τις απανωτές τρομοκρατικές επιθέσεις σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες, η απειλή της διεθνούς ισλαμιστικής τρομοκρατίας έγινε κυρίαρχη για την Ένωση, κάτι που αποτυπώνεται και στις στρατηγικές εσωτερικής ασφάλειας και κυρίως σε αυτή του 2015. Διαφοροποιήσεις βλέπουμε και στην εξέλιξη, άρα και στην πρόσληψη από πλευράς Ε.Ε., της απειλής της τρομοκρατίας. Από την κυριαρχία της ισλαμιστικής τρομοκρατίας και των αλλοδαπών τρομοκρατών μαχητών το 2015 περάσαμε στον ανιστυστημικό βίαιο εξτρεμισμό και στους μοναχικούς δρώντες το 2025, με το ρόλο της ιδεολογίας να υποχωρεί σε μεγάλο βαθμό. Αντίστοιχα, διαφοροποίηση μπορούμε να δούμε και στην πρόσληψη των υβριδικών απειλών. Στο κείμενο του 2020, στην περίοδο που κυριαρχούσε η κρίση της πανδημίας του C-19 η έμφαση δίνονταν στην εργαλειοποίηση της κρίσης ως μορφή υβριδικής απειλής, καθώς και στο ρόλο των μη κρατικών δρώντων. Το 2025 είναι ξεκάθαρη η αναφορά στις υβριδικές απειλές και στις κακόβουλες παρεμβάσεις από κρατικούς δρώντες και πρώτιστα από τη Ρωσία. Ως μορφή υβριδικής απειλής αναφέρεται και η οπλοποίηση της μετανάστευσης, αναδεικνύοντας με αυτό τον τρόπο την μετεξέλιξη των επιπτώσεων ασφαλείας και των απειλών που μπορούν να συνδεθούν με τη μετανάστευση, διάσταση και ανάγνωση που δεν υπήρχε για χρόνια, με την κρίση στον Έβρο, να είναι αυτή που άλλαξε πλήρως την κατάσταση, σηματοδοτώντας τη μετάβαση σε μια Ένωση που πρέπει να προστατεύει τους πολίτες της.

…μπορούμε να διακρίνουμε μια συνέχεια στο σύνολο των στρατηγικών και κυρίως στους τομείς της διασυνοριακής συνεργασίας και της ανταλλαγής πληροφοριών, της αξιοποίησης των εξωτερικών δράσεων και κυρίως των συμφωνιών σύνδεσης και εταιρικής συνεργασίας, αλλά και των μέσων και εργαλείων της ΚΕΠΠΑ.

Από πλευράς προτάσεων και απαντήσεων μπορούμε να διακρίνουμε μια συνέχεια στο σύνολο των στρατηγικών και κυρίως στους τομείς της διασυνοριακής συνεργασίας και της ανταλλαγής πληροφοριών, της αξιοποίησης των εξωτερικών δράσεων και κυρίως των συμφωνιών σύνδεσης και εταιρικής συνεργασίας, αλλά και των μέσων και εργαλείων της ΚΕΠΠΑ, στη συνεργασία με τον ιδιωτικό τομέα και κυρίως στο πεδίο του κυβερνοχώρου και των νέων τεχνολογιών, της χρήσης εκτιμήσεων κινδύνων και απειλών, της επένδυσης στην έρευνα και στην καινοτομία στον τομέα της ασφάλειας, της λήψης μέτρων για την προστασία των κρίσιμων υποδομών και των δημοσίων χώρων και της λήψης μέτρων για την υποστήριξη των θυμάτων. Από το 2020, παρατηρούμε μια μετακίνηση από την πρόληψη σε ένα προηγούμενο στάδιο, αυτό της πρόγνωσης, το οποίο συνδέεται με τον μακροπρόθεσμο σχεδιασμό και με μεθοδολογίες και εργαλεία, όπως το Foresight, τα συστήματα έγκαιρης αναγνώρισης και προειδοποίησης, η σύνδεση με την ερευνητική κοινότητα και τη νέα γνώση, καθώς και η χρήση νέων τεχνολογιών, όπως η τεχνητή νοημοσύνη. Στην πρόσφατη Στρατηγική ξεχωρίζει η αναφορά  στην πρόθεση μετεξέλιξης της Europol σε μια επιχειρησιακή ευρωπαϊκή αστυνομία.

Συμπεράσματα

Είναι σημαντική η αναφορά στη μετατροπή και στη λειτουργία της Ένωσης ως παρόχου ασφάλειας, μια πρόβλεψη που συμβαδίζει με την ρεαλιστική στροφή που κάνει η Ε.Ε. μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και είχε πρώτη φορά αποτυπωθεί στο κείμενο της Στρατηγικής Πυξίδας.

Η Ε.Ε. και τα κράτη- μέλη χρειάζονταν μια νέα στρατηγική για την εσωτερική ασφάλεια, καθώς το πεδίο των απειλών, αλλά και γενικότερα η γεωστρατηγική συνθήκη έχει μεταβληθεί καταλυτικά από το 2020, όταν και δημοσιεύτηκε η προηγούμενη στρατηγική για την Ένωση Ασφάλειας. Είναι σημαντική η αναφορά στη μετατροπή και στη λειτουργία της Ένωσης ως παρόχου ασφάλειας, μια πρόβλεψη που συμβαδίζει με την ρεαλιστική στροφή που κάνει η Ε.Ε. μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και είχε πρώτη φορά αποτυπωθεί στο κείμενο της Στρατηγικής Πυξίδας, στην εξωτερική δηλαδή διάσταση της ασφάλειας Η έννοια του παρόχου ασφάλειας συνδέεται άλλωστε άμεσα με τον στόχο η Ένωση να προστατεύει τους πολίτες και τα σύνορά της, μια μεταστροφή που ξεκίνησε από τον τομέα της ασφάλειας των συνόρων και τις πολυκρίσεις που αντιμετωπίζει ο κόσμος μας τα τελευταία πέντε τουλάχιστον χρόνια, πέρασε μέσα από τον πόλεμο της Ουκρανίας και την απειλή της Ρωσίας και σαφώς επηρεάστηκε από τα νέα δεδομένα που φέρνει για την ευρωπαϊκή ασφάλεια η Διακυβέρνηση Τράμπ. Η νέα αυτή προσέγγιση της Ένωσης στην ασφάλεια αποτυπώνεται με τον πλέον χαρακτηριστικό τρόπο τόσο στις αρχές που διέπουν αυτό το κείμενο στρατηγικής, όσο και γενικότερα στο πολιτικό πλαίσιο και αφήγημα για την εσωτερική ασφάλεια της Ε.Ε. Η Ένωση για πρώτη φορά βάζει στην εξίσωση του κανονιστικού της χαρακτήρα τόσο έντονη έμφαση στην ασφάλεια. Κάτι που αναμενόμενα φαίνεται και στην αποτύπωση, αλλά και μερική ιεράρχηση των απειλών.

Ιδιαιτέρως σημαντική είναι η αναφορά σε έναν πιο διευρυμένο και ενεργό ρόλο της Ε.Ε., περιορίζοντας με αυτό τον τρόπο τον βαθμό εξάρτησης από την επιθυμία των κρατών- μελών.

Ιδιαιτέρως σημαντική είναι η αναφορά σε έναν πιο διευρυμένο και ενεργό ρόλο της Ε.Ε., περιορίζοντας με αυτό τον τρόπο τον βαθμό εξάρτησης από την επιθυμία των κρατών- μελών, αλλά και η πρόβλεψη για ενίσχυση της χρηματοδότησης στον τομέα της εσωτερικής ασφάλειας, όπου το κείμενο κάνει αναφορά και στις δυνατότητες συνέργειας ενωσιακού, αλλά και δημοσίου- σε επίπεδο κρατών- μελών- και ιδιωτικού τομέα (PPP- Public Private Partnerships).

Δεκαπέντε όμως χρόνια μετά η πρόοδος σε αυτή την κατεύθυνση είναι ξεκάθαρα περιορισμένη.

Ωστόσο, η αισιοδοξία πρέπει να είναι συγκρατημένη. Είναι η τέταρτη στρατηγική εσωτερικής ασφάλειας που εκδίδει η Ε.Ε. από το 2010, όταν και πρώτη φορά εξέφρασε τον στόχο να δημιουργηθεί ένα ευρωπαϊκό μοντέλο εσωτερικής ασφάλειας. Δεκαπέντε όμως χρόνια μετά η πρόοδος σε αυτή την κατεύθυνση είναι ξεκάθαρα περιορισμένη. Η πρόταση για την μετεξέλιξη της Europol σε μια πραγματική επιχειρησιακή υπηρεσία είναι προς την σωστή κατεύθυνση και απαραίτητη, ιδιαίτερα για να συστηματοποιηθεί η ανταλλαγή πληροφοριών και να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά ξεκάθαρα διασυνοριακές απειλές όπως το οργανωμένο έγκλημα και η τρομοκρατία, η εμπειρία μας όμως από την αντίστοιχη φιλοδοξία και τις μεγάλες καθυστερήσεις στην μετεξέλιξη της FRONTEX σε Ευρωπαϊκή Συνοριοφυλακή, σίγουρα προβληματίζει. Ακόμη και στην περίπτωση του μηχανισμού πολιτικής προστασίας, ο οποίος σαν δομή και διαδικασία έχει αναπτυχθεί αρκετά, σε επιχειρησιακό επίπεδο η δυνατότητα του παραμένει ακόμη περιορισμένη.

Ένα ακόμη ζήτημα που χρήζει ιδιαίτερης προσοχής είναι ο διαφοροποιημένος βαθμός τεχνολογικής ανάπτυξης και κυρίως συστηματικής αξιοποίησης νέων τεχνολογιών, από τις αρχές επιβολής του νόμου σε εθνικό επίπεδο. Η περίπτωση της Ελλάδας είναι χαρακτηριστική, καθώς για πολλά χρόνια δεν είχαν υπάρξει επενδύσεις στον τομέα της τεχνολογίας.

Μια λύση θα ήταν η δημιουργία τομεακού προγράμματος για την εσωτερική ασφάλεια στο ΕΣΠΑ, καθώς και η ένταξη έργων σε Περιφερειακά προγράμματα, όπως γίνεται για την πολιτική προστασία και τη διαχείριση των φυσικών καταστροφών. 

Η παράμετρος της χρηματοδότησης και της ανάγκης νέων επενδύσεων, η οποία αναφέρεται στην Στρατηγική είναι επίσης κρίσιμη. Παρά την πρόοδο στην σύνδεση μεταξύ διαφορετικών χρηματοδοτικών εργαλείων, υπάρχει ακόμη αρκετό έδαφος που πρέπει να καλυφτεί ώστε οι τεχνολογικές λύσεις που αναπτύσσονται και δοκιμάζονται στο πλαίσιο ερευνητικών χρηματοδοτούμενων έργων (Horizon Europe) να αποτελέσουν τελικές λύσεις χρηματοδοτούμενες από το εθνικό σκέλος των Ταμείων Εσωτερικής Ασφάλειας και Εξωτερικών Συνόρων. Επίσης, χώρες πρώτης γραμμής με μεγάλες χρηματοδοτικές ανάγκες για την ασφάλεια των συνόρων, όπως η Ελλάδα και η Ιταλία για παράδειγμα, αξιοποιούν το συντριπτικό μέρος της χρηματοδότησης από το Ταμείο Εξωτερικών Συνόρων σε αυτή την κατεύθυνση, με αποτέλεσμα να έχουν μικρές δυνατότητες για επένδυση σε τεχνολογία και καινοτομία αιχμής. Μια λύση θα ήταν η δημιουργία τομεακού προγράμματος για την εσωτερική ασφάλεια στο ΕΣΠΑ, καθώς και η ένταξη έργων σε Περιφερειακά προγράμματα, όπως γίνεται για την πολιτική προστασία και τη διαχείριση των φυσικών καταστροφών. Κρίσιμη παράμετρος, που προκύπτει και από την συμπληρωματικότητα αυτής της Στρατηγικής με τις άλλες δύο για την Ετοιμότητα και την Αμυντική ολοκλήρωση είναι η αξιοποίηση της διπλής χρήσης και η δημιουργία οικονομιών κλίμακας, κυρίως στις νέες τεχνολογίες.

Τέλος, για τον τομέα του κυβερνοχώρου και των νέων τεχνολογιών υπάρχουν δύο μεγάλες προκλήσεις: α) η συνεργασία με τον ιδιωτικού τομέα και β) η ισορροπία της προστασίας προσωπικών δεδομένων με την ενίσχυση της ασφάλειας μέσω της αξιοποίησης εργαλείων τεχνητής νοημοσύνης.

Η λειτουργία της Ένωσης ως παρόχου ασφάλειας είναι κρίσιμη και θα μπορούσε να λειτουργήσει ως ένα νέο πολιτικό αφήγημα που θα ενισχύσει την πίστη των πολιτών στον εγχείρημα της Ευρωπαϊκής ενοποίησης και στη χρησιμότητα της Ε.Ε. στην εποχή των κρίσεων και των απειλών.