GRASSROOTSMOBILISE- Τάσεις θρησκευτικού πλουραλισμού στην Ευρώπη: Μελετώντας κινητοποιήσεις από τη βάση στη σκιά των αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων για θέματα θρησκείας

Το GRASSROOTSMOBILISE είναι ένα πενταετές ερευνητικό πρόγραμμα το οποίο χρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Έρευνας (ERC) με έδρα το Ελληνικό Ίδρυμα Ευρωπαϊκής & Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΛΙΑΜΕΠ). Κύρια Ερευνήτρια είναι η Δρ. Έφη Φωκά. Το πρόγραμμα μελετάει κινητοποιήσεις από τη βάση ‘στη σκιά’ των αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων για θέματα θρησκείας.

Τα τελευταία είκοσι χρόνια, οι κοινωνίες στην Ευρώπη κατακλύζονται ολοένα και περισσότερο από διαμάχες και συζητήσεις για θέματα που αφορούν τη θέση της θρησκείας στο δημόσιο χώρο. Τόσο ακαδημαϊκές προβλέψεις όσο και κοινές πεποιθήσεις υποστήριζαν πως η θρησκεία, ως φαινόμενο, υποχωρεί. Παρόλ’αυτά – ίσως και εξαιτίας αυτών των απόψεων – ζητήματα όπως η ελευθερία της θρησκευτικής έκφρασης, η ελευθερία του λόγου και η βλασφημία, αλλά και η δημόσια έκθεση θρησκευτικών συμβόλων επανεμφανίζονται στους χώρους εργασίας, στα σχολεία, στα ΜΜΕ κτλ., σε τοπικό, εθνικό και σε διεθνές επίπεδο. Η παρουσία του Ισλάμ λειτούργησε ως καταλύτης για μια σειρά συζητήσεων πάνω στη θρησκεία στην Ευρώπη. Αυτές οι συζητήσεις, όμως, έχουν πλέον επεκταθεί σε ευρύτερες υποθέσεις για το χαρακτήρα των θρησκευτικών κοινοτήτων, για τη σχέση τους με τους θεσμούς του εκάστοτε κράτους, όπως και για τη θέση των θρησκευτικών μειονοτήτων στην κοινωνία. Λειτουργώντας σ’αυτό το πλαίσιο, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΑΔ, ή το Δικαστήριο) λαμβάνει αποφάσεις, προσφέροντας έτσι τη δική του φωνή στα θρησκευτικά ζητήματα. Μ’αυτόν τον τρόπο, το Δικαστήριο συμβάλλει και επηρεάζει σημαντικά τους όρους των συζητήσεων για τη θρησκεία που λαμβάνουν χώρα στην Ευρώπη.

Η εφαρμογή, ή πιθανή μη-εφαρμογή, των αποφάσεων του Δικαστηρίου σε διάφορα εθνικά πλαίσια μέσω της αλλαγής πολιτικής είναι ένα ενδιαφέρον αλλά μάλλον στενό θέμα έρευνας. Όπως έχει υποστηρίξει ο Marc Galanter, τα δικαστήρια επιλύουν μόνο ένα μικρό κλάσμα του συνόλου τα οποία υποπίπτουν στην αντίληψή τους, το οποίο κλάσμα, με τη σειρά του, είναι μόνο ένα μικρό κλάσμα ‘ολόκληρου του σύμπαντος των διαφορών’ (Galanter 1983). Όμως o πιθανός αντίκτυπος των δικαστηρίων σε όλο αυτό το σύμπαν των διαφορών είναι πολύ πιο ευρύς, εάν λάβει κανείς υπόψη τις ακτινοβολούσες επιρροές των δικαστηρίων.

Υπό το φως ακαδημαϊκών συζητήσεων που εξετάζουν τα άμεσα αποτελέσματα των δικαστηρίων, το πρόγραμμα “Grassrootsmobilise” διερευνά τις εξελίξεις που διαδραματίζονται ‘στη σκιά’ του ΕΔΑΔ – οι ακτινοβολούσες επιρροές μπορεί να είναι λιγότερο εμφανή αλλά και, όπως ισχυρίζεται ο Michael McCann, το πιο σημαντικό σημείο στο οποίο έχει σημασία το Δίκαιο για τα κοινωνικά κινήματα (McCann 2004). Έτσι η έρευνά μας μελετάει, συγκεκριμένα, το βαθμό στον οποίο οι αποφάσεις του Δικαστηρίου δημιουργούν νέες ευκαιρίες στο πολιτικό και νομικό επίπεδο αλλά και στο πλαίσιο δημοσίου λόγου, μέσα στα οποία κινούνται οι πολίτες. Ποιες είναι οι συνέπειες της νομολογίας του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου σε θέματα θρησκείας σε ότι αφορά την εφαρμογή της στη βάση κάθε κοινωνίας; Ένα τέτοιο ερώτημα είναι σημαντικό, δεδομένου ότι η νομολογία του Δικαστηρίου θα διαμορφώσει σε μεγάλο βαθμό τόσο την τοπική και εθνική νομολογία όσο και τη γενικότερη προώθηση ή την αντίσταση στο θρησκευτικό πλουραλισμό. Οι αντίστοιχες κινητοποιήσεις σε κάθε χώρα θα επηρεάσουν, με τη σειρά τους, το μέλλον του ίδιου του Δικαστηρίου και των υποθέσεων για τις οποίες ζητείται να πάρει αποφάσεις. Η έρευνα, λοιπόν, θα συνεισφέρει σημαντικά στην κατανόηση των τάσεων θρησκευτικού πλουραλισμού στην Ευρώπη σε σχέση με τις εμπλοκές του Δικαστηρίου με τη θρησκεία.

Το πρόγραμμα χωρίζεται σε πέντε διαφορετικά ερευνητικά πεδία, με χρονολογική, περίπου, σειρά: η ανάπτυξη του θεωρητικού πλαισίου; έρευνα πεδίου σε βάθος σε επίπεδο βάσης; μελέτη των αναφορών στο ΕΔΑΔ στα εθνικά ανώτατα δικαστήρια; έρευνα σχετικά με υπερεθνικές και διακρατικές κινητοποιήσεις ‘στην κορυφή’ γύρω από το Δικαστήριο και ανάλυση και διάδοση των παραγόμενων δεδομένων.

Η έρευνα σε επίπεδο βάσης πραγματοποιείται από μεταδιδακτορικούς ερευνητές σε τέσσερις χώρες όπου η θρησκεία παίζει δυναμικό ρόλο στο δημόσιο βίο – Ιταλία, Ελλάδα, Ρουμανία και Τουρκία. Η επιλεγμένες περιπτώσεις εκπροσωπούν ένα φάσμα επιπέδων δημοκρατικοποίησης και Εξευρωπαϊσμού, όπου η Ιταλία και η Ελλάδα αποτελούν παραδείγματα πιο εδραιωμένων δημοκρατιών (μέλη του Ευρωπαϊκού έργου ενοποίησης από το 1958 και το 1981 αντιστοίχως), και η Ρουμανία και η Τουρκία αντιπροσωπεύουν περιπτώσεις λιγότερο εδραιωμένων δημοκρατιών (και με πιο πρόσφατη προσχώρηση στην Ευρωπαϊκή Ένωση – η μετα-κομμουνιστική Ρουμανία το 2007 και η Τουρκία να βρίσκεται σε μία συνεχή συγκρουσιακή διαδικασία ένταξης). Η έρευνά μας βοηθά στον προσδιορισμό της σημασίας καθεμιάς από αυτές τις διαστάσεις σχετικά με τον αντίκτυπο του ΕΔΑΔ στη βάση της κοινωνίας στα πλαίσια διαφόρων χωρών.

Περαιτέρω, στον απόηχο της υπόθεσης Lautsi κατά Ιταλίας, η Ιταλία προσφέρει ένα πολύ ενδιαφέρον πλαίσιο για την ανάλυση των στοιχείων στο υπόβαθρο της στρατηγικής δικαστικής διαδικασίας της συγκεκριμένης υπόθεσης, των κινητοποιήσεων στο δημόσιο λόγο και τις σχέσεις εκκλησίας-κράτους σε ένα δυτικοευρωπαϊκό, Ρωμαιοκαθολικό πλαίσιο. Η Ελλάδα και η Ρουμανία είναι δύο χώρες της Χριστιανικής Ορθόδοξης πλειοψηφίας, με σημαντικές υποθέσεις στο ΕΔΑΔ. Προσφέρουν γόνιμο έδαφος για τη μελέτη της επιρροής του Δικαστηρίου σε θέματα θρησκευτικού πλουραλισμού, δεδομένου κυρίως του δυσανάλογα μεγάλο αριθμού καταδίκης χωρών με Ορθόδοξη πλειοψηφία για το Άρθρο 9 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (θρησκευτικά δικαιώματα). Η Τουρκία αποτελεί σημαντική περίπτωση, λόγω της εξαιρετικά αμφιλεγόμενης φύσης δύο δικαστικών αποφάσεων σε θέματα θρησκευτικών δικαιωμάτων που σχετίζονται με το Ισλάμ (Sahin κατά Τουρκίαςκαι Refah κατά Τουρκίας), της ιδιαίτερης σημασίας των υποθέσεων στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο που αφορούν συγκεκριμένα τους Αλεβίτες και, τέλος, λόγω του μοντέλου με κοσμική βάση που καθορίζει τις σχέσεις θρησκείας-κράτους στη χώρα.

Κύρια Ερευνήτρια:

Έφη Φωκά – Κύρια Ερευνήτρια στο Ελληνικό Ίδρυμα Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής, Ερευνήτρια στο Hellenic Observatory, London School of Economics (LSE)

Ερευνητική ομάδα:

Ντία Αναγνώστου – Επίκουρη Καθηγήτρια, Τμήμα Δημόσιας Διοίκησης, Πάντειο Πανεπιστήμιο και από το 2004 είναι Κύρια ερευνήτρια στο ΕΛΙΑΜΕΠ

Liviu Andreescu – Επίκουρος Καθηγητής στο Τμήμα Διοίκησης και Επιχειρήσεων στο Πανεπιστήμιο του Βουκουρεστίου

Μεταδιδακτορικοί ερευνητές:

Pasquale Annicchino – Research Fellow at the Robert Schuman Centre for Advanced Studies

Alberta Giorgi – Assistant Professor, Department of Letters, Philosophy and Communication, University of Bergamo

Margarita Markoviti – Research Fellow, Cevipol, Université Libre de Bruxelles

Ceren Ozgul – recipient of Wenner-Gren’s Hunt Fellowship and a visiting scholar at New York University’s Kevorkian Center for Near Eastern Studies

Mihai Popa – PhD at the Max Planck Institute for Social Anthropology and at the Martin Luther University Halle-Wittenberg

Programme Manager:

Αλεξία Μητσικώστα

Περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να βρείτε εδώ (στα Αγγλικά).