• Η επίσκεψη Μητσοτάκη στη Λιβύη και η επαναλειτουργία της πρεσβείας της Ελλάδας στην Τρίπολη είναι ένα θετικό βήμα.
  • Το τουρκολιβυκό μνημόνιο για τον καθορισμό θαλασσίων ζωνών θα είναι δύσκολο να καταργηθεί – ωστόσο δεν αποτελεί το μοναδικό σημείο εστίασης στις ελληνολιβυκές σχέσεις.
  • Το διάστημα μέχρι τις εκλογές της 24ης Δεκεμβρίου στη Λιβύη είναι κρίσιμο, και η κατάσταση στην χώρα θα παραμείνει ρευστή.
  • Το αποτύπωμα της Τουρκίας στη Λιβύη είναι ισχυρό με πολιτικές, στρατιωτικές και οικονομικές προεκτάσεις.
  • Η Λιβύη παραμένει μια χώρα με έντονες προκλήσεις για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ασφάλεια, παράτυπη μετανάστευση, τρομοκρατία).
  • Η Ελλάδα μπορεί να διαδραματίσει ενεργητικό ρόλο διαμεσολάβησης στη Λιβύη σε ευρωπαϊκό, διμερές και περιφερειακό επίπεδο.

Το Κείμενο Πολιτικής υπογράφει ο Γιάννης Ιωάννου, Συνιδρυτής τουGeopolitical Cyprus και Αναλυτής στην εφημερίδα Καθημερινή Κύπρου. Μπορείτε να το διαβάσετε σε μορφή pdf εδώ.

Εισαγωγή

Στις 6 Απριλίου, ο Έλληνας πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης επισκέφθηκε τη Λιβύη εγκαινιάζοντας ένα νέο κεφάλαιο στις ελληνολιβυκές σχέσεις με την επαναλειτουργία της ελληνικής πρεσβείας στην Τρίπολη. Ήταν μια επίσκεψη που σηματοδότησε το ότι η βορειοαφρικανική χώρα απέκτησε ξαφνικά ιδιαίτερη σημασία για την ελληνική διπλωματία, ιδίως υπό το βάρος των όσων συντελέστηκαν τη διετία 2019-2020. Και πράγματι, η σύναψη του μνημονίου[1] συναντίληψης Τουρκίας-Λιβύης τον Δεκέμβριο του 2019 για τον καθορισμό θαλασσίων ζωνών αιφνιδίασε αρνητικά την ελληνική διπλωματία, εντάσσοντας την πολύπαθη χώρα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο γεωπολιτικών ανταγωνισμών στην ανατολική Μεσόγειο με ελληνοτουρκικές προεκτάσεις, αλλά αποτέλεσε και την αφορμή για μια, κατά τη γνώμη του γράφοντος, σειρά λανθασμένων διπλωματικών χειρισμών. Στις 6 Δεκεμβρίου του 2019 η Αθήνα απέλασε[2] τον Λίβυο πρέσβη, Mohamed Yunus al-Menfi, με τον Έλληνα υπουργό Εξωτερικών, Νίκο Δένδια, να δηλώνει πως η απόφαση της απέλασης είναι «έκφραση δυσαρέσκειας της ελληνικής κυβέρνησης προς τη λιβυκή» και «δεν συνιστά διακοπή διπλωματικών σχέσεων» μεταξύ των δύο χωρών. Οι διπλωματικοί χειρισμοί τους επόμενους μήνες εκ μέρους της Αθήνας εστίασαν στη σύγκρουση μεταξύ ανατολικής και δυτικής Λιβύης (LNA vs. GNA), ιδίως υπό το βάρος της πολεμικής προσπάθειας του Λίβυου στρατάρχη Khalifa Haftar να καταλάβει την Τρίπολη. H Αθήνα προσέγγισε δυναμικά την κυβέρνηση του LNA (Libyan National Army) προσκαλώντας τόσο τον Haftar[3] στην Αθήνα, όσο και τον πρόεδρο της λιβυκής βουλής, Agila Saleh, σε μια προσπάθεια να δημιουργήσει κάποιου είδους αντίβαρο στο τουρκολιβυκό μνημόνιο, αλλά και σε μια προσπάθεια, όπως διαφάνηκε εκ των υστέρων, να τηρήσει στάση αναμονής προκειμένου να δει πως θα εξελιχθεί η διαφαινόμενη σύγκρουση μεταξύ Haftar και Τριπολιτανίας ως προς την τελική της έκβαση.

“Οι διπλωματικοί χειρισμοί τους επόμενους μήνες, εκ μέρους της Αθήνας, εστίασαν στη σύγκρουση μεταξύ ανατολικής και δυτικής Λιβύης (LNA vs. GNA) ιδίως υπό το βάρος της πολεμικής προσπάθειας του Λίβυου στρατάρχη Khalifa Haftar να καταλάβει την Τρίπολη.”

Αν και ο ίδιος ο Haftar φέρεται να δήλωσε ενώπιον της Αθήνας πως επιθυμεί ενεργό εμπλοκή της Ελλάδας στον έλεγχο του FIR της προκειμένου να μην μεταφέρεται με πολιτικές πτήσεις τουρκική στρατιωτική βοήθεια προς την Τρίπολη για ενίσχυση της άμυνας του GNA, η ελληνική πλευρά αρνήθηκε κάτι τέτοιο παραπέμποντας σε μια διπλωματική φόρμουλα και γνωστοποιώντας στον Haftar ότι έχει ζητήσει τόσο από την ΕΕ, όσο και από τον ειδικό απεσταλμένο του ΟΗΕ για τη Λιβύη, Γκασάν Σαλαμέ, την ενεργοποίηση της διαδικασίας ελέγχου όλων των πτήσεων μεταξύ Τρίπολης και Μισράτα.

“Σε επίπεδο δημόσιας σφαίρας, στον ελληνικό Τύπο και στα social media τη συγκεκριμένη περίοδο επικράτησε από δημοσιογράφους και αναλυτές μια αυθαίρετη ερμηνεία των γεγονότων στην Λιβύη, ενδεικτική του ότι μετά το 2011 και τα γεγονότα που ακολούθησαν η χώρα δεν έτυχε σοβαρής παρακολούθησης και ανάλυσης, με την ελληνική εξωτερική πολιτική να μην τηρεί ενεργητική στάση.”

Σε επίπεδο δημόσιας σφαίρας, στον ελληνικό Τύπο και στα social media τη συγκεκριμένη περίοδο επικράτησε από δημοσιογράφους και αναλυτές μια αυθαίρετη ερμηνεία των γεγονότων στην Λιβύη, ενδεικτική του ότι μετά το 2011 και τα γεγονότα που ακολούθησαν η χώρα δεν έτυχε σοβαρής παρακολούθησης και ανάλυσης, με την ελληνική εξωτερική πολιτική να μην τηρεί ενεργητική στάση. Η σύγκρουση LNA-GNA, τουτέστιν μια κατακερματισμένη εμφύλια σύγκρουση με έντονα τα στοιχεία μιας σύγκρουσης δια αντιπροσώπων, μεταξύ ενός πολέμαρχου και μιας αναγνωρισμένης από τα Ηνωμένα Έθνη κυβέρνησης, αποτέλεσε αφορμή για πολλά δημοσιεύματα στον ημερήσιο ηλεκτρονικό και έντυπο Τύπο. Με μια διαστρέβλωση: είχε καταστεί σαφές πως ο Haftar θα προελάσει στην Τρίπολη, ο GNA –και κατ’ επέκταση η Τουρκία– θα ηττηθούν, και το τουρκολιβυκό μνημόνιο θα ακυρωθεί ως αποτέλεσμα αυτής της έκβασης. Καθοριστικό ρόλο σε αυτό διαδραμάτισε η αναπαραγωγή ψευδών ειδήσεων[4] που αποτελούσαν τη βάση για δημοσιεύματα ακόμη και μεταξύ μεγάλων αθηναϊκών εφημερίδων, τα οποία έκαναν λόγο για γρήγορη και θριαμβευτική επικράτηση του LNA. Στα τέλη του Ιανουαρίου του 2020, η επίθεση του Haftar απέτυχε να καταλάβει την Τρίπολη, με τον GNA να κερδίζει, με στρατιωτικούς όρους, τη σύγκρουση. Σε μια διπλωματική διάσκεψη για τη Λιβύη την ίδια περίοδο στο Βερολίνο η Ελλάδα τέθηκε εκτός, ενώ η διαδικασία μέσα από την οποία προέκυψε μια συμφωνημένη εκεχειρία στη Λιβύη έθεσε τη σύγκρουση[5] στην χώρα σε νέες βάσεις.

Η Λιβύη σήμερα

Στις 5 Φεβρουαρίου του 2021 στη Γενεύη, 74 εκπρόσωποι που είχαν προηγουμένως επιλεγεί από τον ΟΗΕ ως μέρος του Φόρουμ Πολιτικού Διαλόγου της Λιβύης (LPDF), εξέλεξαν τέσσερα πρόσωπα για να ηγηθούν μιας νέας προσωρινής κυβέρνησης, η οποία θα οδηγήσει την χώρα μέσω μιας διαδικασίας πολιτικής μετάβασης σε γενικές εκλογές στις 23 Δεκεμβρίου του τρέχοντος έτους. Μέρος αυτής της νέας μεταβατικής κυβέρνησης αποτέλεσε ένας «παλιός γνώριμος» της Αθήνας, ο απελαθείς πρέσβης Mohamed Yunus al-Menfi. Η εξέλιξη αυτή αποτέλεσε αφορμή για μια νέα προσέγγιση στο Λιβυκό που επιστεγάστηκε από την επίσκεψη του Έλληνα πρωθυπουργού Μητσοτάκη στην Τρίπολη και την απόπειρα για μια νέα αρχή στις διμερείς σχέσεις Ελλάδας-Λιβύης.

“Επί λιβυκού εδάφους υπάρχουν μισθοφορικά στρατεύματα από τουλάχιστον έξι χώρες (συριακές παραστρατιωτικές ομάδες, μισθοφόροι και στρατιωτικοί σύμβουλοι από Ρωσία, Τουρκία, Τσαντ, Σουδάν και ΗΑΕ).”

Η δυναμική στη Λιβύη παραμένει ρευστή, με τις προκλήσεις για την πολύπαθη βορειοαφρικανική χώρα να παραμένουν ανοικτές σε διεθνές και περιφερειακό επίπεδο. Οι κυριότερες[6] θα μπορούσαν να συνοψιστούν ως κάτωθι:

  • Στο ισχυρό αποτύπωμα επί του εδάφους της στρατιωτικής παρουσίας διαφόρων σχηματισμών. Επί λιβυκού εδάφους υπάρχουν μισθοφορικά στρατεύματα από τουλάχιστον έξι χώρες (συριακές παραστρατιωτικές ομάδες, μισθοφόροι και στρατιωτικοί σύμβουλοι από Ρωσία, Τουρκία, Τσαντ, Σουδάν και ΗΑΕ)[7], τα οποία αποτελούν μεγάλη πρόκληση όχι μόνο για την ασφάλεια της χώρας, αλλά και για πιθανή αναμόχλευση της στρατιωτικής βίας σε περιπτώσεις πολιτικής κρίσης. Σε αυτό το επίπεδο δεν πρέπει να περάσει απαρατήρητη και η πιθανή αναζωπύρωση του ισλαμικού εξτρεμισμού δεδομένης της παρουσίας οργανώσεων της αλ Κάιντα και του ISIS στην χώρα κατά το παρελθόν, αλλά και του εθνοσεκταριστικού και φυλετικού μωσαϊκού μεταξύ των περιοχών της ανατολικής, δυτικής και νότιας Λιβύης. Την ίδια στιγμή ο παραθαλάσσιος δρόμος[8] παραμένει κλειστός, ενώ και οι πολιτοφυλακές στη δυτική Λιβύη παραμένουν επικίνδυνες.
  • Ο έλεγχος των θεσμών (π.χ. η κεντρική τράπεζα της χώρας ή η Εθνική Εταιρεία Πετρελαίου) αποτελεί πεδίο ανταγωνισμού όχι μόνον μεταξύ αντίπαλων συνασπισμών, αλλά και μεταξύ διαφόρων από κοινού δρώντων. Σε αυτό το επίπεδο η συστημική διαφθορά, ο οικονομικός ανταγωνισμός και η πίεση εξωτερικών δρώντων αποτελούν σοβαρές προκλήσεις για τον αποκλεισμό ή τη συμμετοχικότητα στο μετασυγκρουσιακό περιβάλλον της χώρας. Ένας ανταγωνισμός που αξίζει να παρακολουθήσει κανείς την προσεχή περίοδο είναι μεταξύ των βασικών πολιτικών πρωταγωνιστών της μεταβατικής κυβέρνησης και ιδίως μεταξύ Dbeiba και κάποιων κύκλων εντός της Τριπολιτανίας.
  • Εξέχοντες πολιτικοί θεσμοί όπως η Βουλή των Αντιπροσώπων, η Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας και το Ανώτατο Εθνικό Συμβούλιο προτιμούν τη διατήρηση της υφιστάμενης κατάστασης, όντας σε θέση να εμποδίσουν την τρέχουσα πολιτική μετάβαση προς τις εκλογές με την ενθάρρυνση ξένων δρώντων. Επιπλέον, η επικύρωση του εθνικού προϋπολογισμού της Λιβύης έχει καταστεί αντικείμενο πολιτικής εκμετάλλευσης εν μέσω διαρκών ανταγωνισμών για τον έλεγχο κύριων οικονομικών θεσμών, με την Εθνική Εταιρείας Πετρελαίου να αποτελεί τον σημαντικότερο μεταξύ αυτών εξαιτίας του πλούτου της χώρας σε πετρέλαιο.
  • Η σύγκρουση εξωτερικών συμφερόντων έχει διαμορφώσει στη Λιβύη ένα ιδιαίτερο πεδίο ανταγωνισμού ισχύος με στρατιωτικές, πολιτικές και ιδεολογικές προεκτάσεις. Σε αυτό το σύνθετο, ιδίως για την Ελλάδα, σκηνικό ο ρόλος χωρών όπως της Τουρκίας, των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων, της Αιγύπτου, της Γαλλίας και της Ρωσίας αποκτά ιδιαίτερη σημασία και απαιτεί πολύ λεπτούς χειρισμούς ως προς την προσέγγιση της Αθήνας.
  • Η πανδημία του Covid-19 έχει επίσης επηρεάσει την χώρα σε σημαντικό βαθμό.
  • Οι προκλήσεις για την Ευρωπαϊκή Ένωση: Η Λιβύη αποτέλεσε για πολλά χρόνια σημείο εισόδου παράτυπων μεταναστών από την Αφρική προς τον ευρωπαϊκό Νότο –και δη την Ιταλία και τη Μάλτα. Αυτές οι προκλήσεις ισχύουν και για την επιχείρηση IRINI. Η Μεσογειακή Επιχείρηση IRINI της Ναυτικής Δύναμης της Ευρωπαϊκής Ένωσης ξεκίνησε στις 31 Μαρτίου 2020 με σκοπό την επιβολή του εμπάργκο όπλων των Ηνωμένων Εθνών στη Λιβύη λόγω του εμφυλίου στην χώρα. Η επιχείρηση IRINI είναι μια στρατιωτική επιχείρηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης υπό την αιγίδα της Κοινής Πολιτικής Ασφάλειας και Άμυνας. Κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης μεταξύ LNA και GNA, η επιχείρηση ΙRINI συνέβαλε σε κάποιο βαθμό στη διακοπή της παράδοσης παράνομων όπλων στη Λιβύη μέσω θαλάσσης. Ωστόσο, το μεγαλύτερο μέρος του λαθρεμπορίου όπλων στη Λιβύη μεταξύ 2019 και 2020 πραγματοποιήθηκε μέσω εμπορικών πτήσεων που η ΕΕ δεν μπόρεσε, σύμφωνα με την εντολή της IRINI, να σταματήσει. Η επιχείρηση IRINI μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στη ρύθμιση της παράτυπης μετανάστευσης και της εμπορίας ανθρώπων από τη Λιβύη προς την Ευρώπη, και η Αθήνα πρέπει να επιμείνει στην ενίσχυση της εντολής της και στη διεύρυνση της συμμετοχής κρατών-μελών στην επιχείρηση.
  • Η υπερχείλιση της σύγκρουσης στη Λιβύη σε άλλες χώρες του υποσυστήματος της Βόρειας Αφρικής και Μέσης Ανατολής, τόσο αναφορικά με την αφρικανική ήπειρο, όσο και σε σχέση με τη Μέση Ανατολή. Στο πεδίο αυτό έχει ενδιαφέρον να εξεταστούν το ότι η δολοφονία του Προέδρου του Τσαντ Idriss Déby[9] μπορεί να έγινε από παραστρατιωτικές ομάδες που έδρασαν στη Λιβύη και ότι η παρουσία Ρώσων μισθοφόρων στην Λιβύη αποτελεί ένα νέο σημείο εστίασης για την εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ[10] και της ΕΕ. Η εταιρεία Wagner παραμένει ενεργή στη Λιβύη, αποτελώντας μία πρόσθετη πρόκληση για τις ευρύτερες ευρωατλαντικές δομές ασφάλειας και την αρχιτεκτονική ασφάλειας της Αφρικής. Η ρωσική πολιτική στη Λιβύη παρουσιάζει επίσης ιδιαίτερο ενδιαφέρον, με τη Μόσχα να αποκτά σταδιακά στρατηγικό έρεισμα στη Λιβύη. Η πρόσφατη τοποθέτηση[11] του Hussein Mohamed Khalifa Al-Aaeb ως επικεφαλής της λιβυκής υπηρεσίας πληροφοριών θεωρήθηκε ευρέως ως μία ενδιαφέρουσα πολιτική αναβίωση των παλιών «Κανταφιστών».

O πραγματικός χρόνος μέχρι τη διενέργεια εκλογών, το μέλλον του Φόρουμ Πολιτικού Διαλόγου της Λιβύης, οι νέες πραγματικότητες αμέσως μετά τις εκλογές και, εν τέλει, το ίδιο το μέλλον της ειρηνευτικής διαδικασίας στη Λιβύη θα κρίνουν σε μεγάλο βαθμό την επόμενη ημέρα. Σε αυτό το κρίσιμο διάστημα μέχρι τις εκλογές του Δεκεμβρίου του 2021 η ελληνική διπλωματία οφείλει να παρακολουθήσει σε βάθος όχι μόνον τις εξωτερικές πτυχές της λιβυκής κρίσης, αλλά και τις εσωτερικές πολιτικές διεργασίες και –κυριότερα- τον ανταγωνισμό μεταξύ ανατολικής και δυτικής Λιβύης. Στην περίπτωση της Λιβύης, με όρους μετασχηματισμού της διένεξης (conflict transformation), δεν ισχύουν μόνο οι παραδοσιακές προσπάθειες για ενίσχυση των κρατικών θεσμών, της δικαιοσύνης, μεταρρύθμιση του τομέα ασφαλείας (security sector reform-SSR) κοκ., αλλά και συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες που αφορούν το φυλετικό μωσαϊκό της κοινωνίας στην χώρα.

H Τουρκία στη Λιβύη

Από τον Ιανουάριο του 1975[12] και τη διακρατική συμφωνία Καντάφι-Άγκυρας για εξαγωγή πετρελαίου προς την Τουρκία, η Λιβύη αποτέλεσε βασικό οικονομικό και εμπορικό εταίρο της τουρκικής οικονομίας. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 εξάλλου οι επενδύσεις της Τουρκίας στη Λιβύη ξεπέρασαν τα 38 δισ. δολάρια συνολικά, ιδίως στον κατασκευαστικό τομέα (η πρώτη τουρκική κατασκευαστική, η STFA, υπέγραψε συμβόλαιο στη Λιβύη το 1972 κατασκευάζοντας μεταξύ άλλων το κεντρικό κτίριο του λιμανιού της Τρίπολης).

Ένα ποιοτικό χαρακτηριστικό, που αξίζει να σημειωθεί μεταξύ των decision makers πέριξ του Ερντογάν και των οικονομικών ελίτ που πρόσκεινται στο AKP, είναι η αντίληψη περί «μη μονοπωλιακής εμπλοκής» στην ανοικοδόμηση της Λιβύης, μια ρεαλιστική πρόσληψη που δίνει περιθώριο στη Τουρκία –μετά από μια σταθεροποίηση της κρίσης στη χώρα– να συνεργαστεί με άλλους εμπλεκόμενους οικονομικούς δρώντες και επενδυτές, όπως η Ιταλία και η Ρωσία, για την αναγκαία ανοικοδόμηση της χώρας. Εξάλλου ο ρόλος του Τουρκολιβυκού Επιχειρηματικού Συμβουλίου σε αυτό το επίπεδο είναι αναγνωρισμένος και υπάγεται στο πλαίσιο της γενικότερης οικονομικής διπλωματίας/ήπιας ισχύος[13] της Τουρκίας μέσω του DEİK (Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu, δηλ. του τουρκικού  Συμβουλίου Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων), το οποίο μετά το 2014 και στο πλαίσιο του σχεδιασμού των εξωτερικών οικονομικών σχέσεων του τουρκικού ιδιωτικού τομέα ελέγχεται αμιγώς από το ΥΠΟΙΚ της Τουρκίας (και το AKP κατ’ επέκταση). Ήδη η Karadeniz Holding[14] «κλείδωσε» μια προσφορά για παροχή ηλεκτρισμού στη Λιβύη, ενώ πολύ δραστήρια είναι και η Μισράτα, με το επιμελητήριο της πόλης[15] (Misurata Chamber of Trade, Industry and Agriculture) να συνάπτει συμφωνίες με την Τουρκία πριν τη διαδικασία πολιτικής μετάβασης του Ιανουαρίου του 2021.

“Πέραν συνεπώς των γεωπολιτικών επιδιώξεων της Τουρκίας στην ανατολική Μεσόγειο και τη Β. Αφρική, στην παρούσα συγκυρία, η ενεργός εμπλοκή της Τουρκίας στην κρίση της Λιβύης αποκτά και στρατηγικό οικονομικό χαρακτήρα.”

Με την Τουρκία να υποφέρει από το 2014 από μια ιδιότυπη «αιμορραγία» κεφαλαίων λόγω του συνεχιζόμενου πολέμου στη Λιβύη, η ανάγκη για γρήγορη επίλυση της κρίσης της Λιβύης πρέπει να ιδωθεί ως ο βασικός άμεσος στρατηγικός στόχος της τουρκικής εμπλοκής στη χώρα. Συγκεκριμένα, οι δεδουλευμένες απαιτήσεις των τουρκικών εταιρειών ανέρχονται συνολικά σε 1 δισ. δολάρια και η αξία των επιστολών διαπίστευσής τους ανέρχεται σε 1,7 δισ. ετησίως. Η απώλεια εξοπλισμού και αποθεμάτων λόγω του πολέμου έχει υπολογιστεί σε 1,3 δισ.. Με τα συνολικά πρότζεκτ της τουρκικής οικονομίας να αγγίζουν την περίοδο 2011-2014 τα 28,9 δισ., αντιλαμβάνεται κανείς εύκολα πως η στρατηγική εγκατάσταση της Τουρκίας στη Λιβύη διασώζει, σε μεγάλο βαθμό, και την τουρκική οικονομία τα επόμενα χρόνια. Πέραν συνεπώς των γεωπολιτικών επιδιώξεων[16] της Τουρκίας στην ανατολική Μεσόγειο και τη Β. Αφρική, στην παρούσα συγκυρία η ενεργός εμπλοκή της Τουρκίας στην κρίση της Λιβύης αποκτά και στρατηγικό οικονομικό χαρακτήρα, σε μια ιδιαίτερα κρίσιμη μάλιστα συγκυρία για την τουρκική οικονομία, η οποία περνά μια κρίση που παραμένει έντονη τουλάχιστον στο επίπεδο του τουρκικού εθνικού νομίσματος (αλλά και της ανεργίας και των διψήφιων ποσοστών πληθωρισμού) και που επιταχύνεται από την παγκόσμια κρίση εξαιτίας της πανδημίας του Covid-19.

Η πρόσφατη επίσκεψη στη Λιβύη[17] του Τούρκου υπουργού Εξωτερικών, Mevlüt Çavuşoglu, συνοδευόμενου από τον Επικεφαλής της ΜΙΤ Hakan Fidan, ανέδειξαν τα εξής:

  • Η Τουρκία έχει αντιληφθεί πως η παρούσα κυβέρνηση της Τρίπολης (GNU) αντιμετωπίζει παρόμοιες προκλήσεις με την Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας (GNA) εξαιτίας του γεγονότος πως ο στρατηγός Haftar παραμένει σημαντικός δρών στην περιοχή.
  • Το Προεδρικό Συμβούλιο αντιμετωπίζει εσωτερικές ρήξεις, καθιστώντας δύσκολη την εθνική συμφιλίωση.
  • Η Άγκυρα επιθυμεί να διασφαλίσει πως μετά τις εκλογές η Λιβύη θα παραμείνει στρατηγικός της εταίρος και πως η επιρροή της θα συνεχιστεί. Το τουρκολιβυκό μνημόνιο παραμένει σε αυτό το επίπεδο βασική προτεραιότητα. Για τον Λίβυο πρωθυπουργό, ο οποίος προσπαθεί να επιτύχει μια ισορροπία μεταξύ των διαφόρων ξένων κυβερνήσεων με ίδια συμφέροντα στην χώρα, η υποστήριξη της Άγκυρας είναι εξαιρετικά σημαντική.

Διορθώνοντας ένα λάθος

Μετά την επίσκεψη του Έλληνα πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη στη Λιβύη η ατζέντα της Ελλάδας δείχνει να κινείται στη βάση δύο στρατηγικών αξόνων:

  • Τη σιωπηρή θεσμική αναγνώριση της, εξ ορισμού, de jure GNA/κυβέρνησης Τρίπολης, μέσα από τις διεργασίες της οποίας προέκυψε και η μεταβατική κυβέρνηση Ντμπεϊμπά (GNU), τη νομιμοποίηση της οποίας ο Έλληνας πρωθυπουργός εμφατικά διατύπωσε με την επίσκεψη του, την ίδια μέρα μάλιστα με τον Ιταλό πρωθυπουργό Μάριο Ντράγκι.
  • Τη σταθερή θέση αρχών ως προς την κατάργηση του τουρκολιβυκού μνημονίου, θέση[18] που διατύπωσε και ο ίδιος ο Έλληνας πρωθυπουργός στην κατ’ ιδίαν συνάντησή του με τον Αμπντέλ Χαμίντ Ντμπεϊμπά, αλλά και στις κοινές τους δηλώσεις μετά τη συνάντησή τους, προτείνοντας μάλιστα συγκεκριμένες φόρμουλες και ιδέες προκειμένου αυτό να καταστεί εφικτό. Η σκέψη που επικράτησε σε αυτό το επίπεδο μεταξύ των σχεδιαστών της νέας πολιτικής για τη Λιβύη στην Αθήνα ήταν πως αν η κατάσταση στην χώρα ομαλοποιηθεί η πτυχή της εξωτερικής επιρροής της Τουρκίας στην χώρα θα μπορούσε να περιοριστεί στα της ασφάλειας (το έτερο μνημόνιο που υπέγραψαν Τρίπολη κι Άγκυρα πέραν των θαλασσίων ζωνών) και το τουρκολιβυκό μνημόνιο θα «παραγκωνιστεί» και κατ’ επέκταση θα πάψει να υφίσταται ως σημαντική πτυχή των τουρκολιβυκών σχέσεων. 

“Μια επίσκεψη ασφαλώς και δεν θα καταργήσει το ισχυρό πολιτικό, στρατιωτικό και οικονομικό αποτύπωμα της Τουρκίας στη Λιβύη και τις προεκτάσεις αυτού στο τουρκολιβυκό μνημόνιο –στα πλαίσια μάλιστα της εργαλειοποίησης από πλευράς Τουρκίας των «γραμμών επί χάρτου» του εν λόγω μνημονίου προκειμένου να προωθήσει την ατζέντα της –ως προς τον καθορισμό θαλασσίων ζωνών- στην ανατολική Μεσόγειο. Παραμένει μια δύσκολη εξίσωση.”

Μια επίσκεψη ασφαλώς και δεν θα καταργήσει το ισχυρό πολιτικό, στρατιωτικό και οικονομικό αποτύπωμα της Τουρκίας στη Λιβύη και τις προεκτάσεις αυτού στο τουρκολιβυκό μνημόνιο, στο πλαίσιο μάλιστα της εργαλειοποίησης από πλευράς Τουρκίας των «γραμμών επί χάρτου» του εν λόγω μνημονίου προκειμένου να προωθήσει[19] την ατζέντα της –ως προς τον καθορισμό θαλασσίων ζωνών- στην ανατολική Μεσόγειο. Ωστόσο, αναμφίβολα η επιλογή της Ελλάδας για επανεκκίνηση των διμερών της σχέσεων με τη Λιβύη, μακριά από πειραματισμούς που ξεφεύγουν από τη θέση αρχών που παραδοσιακά τηρεί, αποτελεί ένα σημαντικό πρώτο βήμα.

Πώς πρέπει να κινηθεί η Ελλάδα

“Σε μια ενεργητική διπλωματική στάση στο πλαίσιο της ΕΕ και του περιφερειακού της ρόλου τόσο εντός των χωρών του Med7, όσο και στο πλαίσιο των σχημάτων τριμερούς διπλωματίας με κράτη της περιοχής. Η Ελλάδα θα μπορούσε να επιδιώξει ενεργό διαμεσολαβητικό ρόλο και να διασφαλίσει τον μη αποκλεισμό της από διεθνείς διασκέψεις για τη Λιβύη ακόμη και με πρωτοβουλίες διαλόγου για τη Λιβύη επί ελληνικού εδάφους.”

Παρά τις στενές ιστορικές σχέσεις Ελλάδας-Λιβύης της περιόδου διακυβέρνησης Καντάφι, τα γεγονότα που ακολούθησαν τις αναταραχές του 2011 και η βύθιση της χώρας στον εμφύλιο δημιούργησαν ένα «λιβυκό» κενό στην ελληνική εξωτερική πολιτική. Η Λιβύη πέρασε μια έντονη περίοδο βίας μεταξύ 2012 και 2017 (με διάφορες φάσεις), ενώ οι διπλωματικές προσπάθειες μετά το καλοκαίρι του 2017 (με αποκορύφωμα τις πρωτοβουλίες του ΟΗΕ υπό τον Ghassan Salamé και του Γάλλου Προέδρου Μακρόν το 2018[20]) απέτυχαν υπό το βάρος των προσωπικών φιλοδοξιών των βασικών Λίβυων δρώντων και εξαιτίας εξωτερικών παρεμβάσεων. Η αποτυχημένη προσπάθεια του στρατάρχη Χάφταρ να καταλάβει την Τρίπολη όχι μόνο οδήγησε στην απευθείας εμπλοκή της Τουρκίας στην κρίση της Λιβύης, αλλά προσέδωσε, λόγω της τελευταίας, και μια ευρύτερη γεωπολιτική διάσταση, αναπόφευκτο μέρος της οποίας αποτελεί η σύναψη του τουρκολιβυκού μνημονίου. Στους επόμενους κρίσιμους μήνες η Ελλάδα πρέπει να κινηθεί στη βάση τριών στρατηγικών προσεγγίσεων για τη Λιβύη:

  • Σε μια θέση αρχών ως προς τον σεβασμό της εδαφικής ακεραιότητας[21] της χώρας, του μετασχηματισμού ασφάλειας (εμπάργκο όπλων, αποχώρηση ξένων δυνάμεων, κοκ.) και του μη αποκλεισμού δρώντων στο πλαίσιο της διαδικασίας πολιτικής μετάβασης προς τις εκλογές. Η Ελλάδα θα πρέπει να υποστηρίξει το Προεδρικό Συμβούλιο και την Αποστολή των Ηνωμένων Εθνών στη Λιβύη σε όλα τα διεθνή φόρα ως βασικούς δρώντες για μία ασφαλή μετάβαση στη χώρα.
  • Σε μια ενεργητική διπλωματική στάση στο πλαίσιο της ΕΕ και του περιφερειακού της ρόλου τόσο εντός των χωρών του Med7, όσο και στο πλαίσιο των σχημάτων τριμερούς διπλωματίας με κράτη της περιοχής. Η Ελλάδα θα μπορούσε να επιδιώξει ενεργό διαμεσολαβητικό ρόλο και να διασφαλίσει τον μη αποκλεισμό της από διεθνείς διασκέψεις για τη Λιβύη ακόμη και με πρωτοβουλίες διαλόγου για την Λιβύη επί ελληνικού εδάφους.
  • Στο πλαίσιο μιας ενεργητικής οικονομικής διπλωματίας, προσπαθώντας να διασφαλίσει μερίδιο στις επενδύσεις στην χώρα κατά την περίοδο της μετασυγκρουσιακής ανοικοδόμησης, καθώς και να συζητήσει απευθείας διμερή θέματα συνεργασίας στους τομείς της εκπαίδευσης, της άμυνας, της υγείας και της ενέργειας, με ιδιαίτερη έμφαση στις ανανεώσιμες πηγές.

Εν κατακλείδι, οι σχέσεις με τη Λιβύη δεν πρέπει να ιδωθούν αποκλειστικά υπό το πρίσμα του τουρκολιβυκού μνημονίου και της ενεργής εμπλοκής της Τουρκίας, αλλά στο πλαίσιο μιας ευρύτερα σχεδιασμένης πολιτικής που θα αποσκοπεί στη δημιουργία των προϋποθέσεων για ανάκτηση της εμπιστοσύνης μεταξύ Αθήνας και Τρίπολης μέσω ενός ειλικρινούς διαλόγου μέρος του οποίου μπορεί να καταστεί, μελλοντικά, και μια οριοθέτηση θαλασσίων ζωνών μεταξύ Αθήνας και Τρίπολης στη βάση των αρχών του Διεθνούς Δικαίου. Η Ελλάδα μπορεί να διαδραματίσει έναν εποικοδομητικό ρόλο τόσο στο πλαίσιο της εντολής του Φόρουμ Πολιτικού Διαλόγου της Λιβύης, όσο και σε αυτό του Ψηφίσματος του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών για τη Λιβύη, στα οποία εντάσσονται οι προσεχείς εκλογές. Ακόμη πιο σημαντική όμως είναι η δυνατότητα διαμεσολάβησης της Αθήνας σε ευρωπαϊκό επίπεδο με σκοπό τη διευκόλυνση του διαλόγου μεταξύ των κύριων εθνικών θεσμών και παραγόντων της Λιβύης. Μέχρι στιγμής η Λιβύη δεν έχει καταφέρει να καταρτίσει εκλογικό νόμο (η προθεσμία λήγει της 1η Ιουλίου) και το πολιτικό σκηνικό στη χώρα παραπέμπει στη δυναμική της περιόδου ακριβώς πριν τις 4 Απριλίου 2019, όταν ο Λιβυκός Εθνικός Στρατός υπό την ηγεσία Haftar εξαπέλυσε επίθεση στην Τρίπολη. Δεδομένων των καλών της σχέσεων με όλα τα πολιτικά κόμματα της Λιβύης, η Ελλάδα θα μπορούσε να μεσολαβήσει ούτως ώστε να σταλεί μήνυμα σε περιφερειακό και ευρωπαϊκό επίπεδο πως οι εκλογές πρέπει να διεξαχθούν δίχως εξωτερικές παρεμβάσεις. Η ομαλή διεξαγωγή ελεύθερων και δίκαιων εκλογών και η σταθεροποίηση της χώρας είναι βασικές προτεραιότητες της Αθήνας. Εξάλλου, η νέα λιβυκή κυβέρνηση θα λάβει τις τελικές αποφάσεις σχετικά με την τύχη του τουρκολιβυκού μνημονίου.

Επιπλέον, η λιβυκή κρίση μπορεί να αποτελέσει και μια σοβαρή περιπτωσιολογία για το πώς πρέπει η Ελλάδα, δέκα χρόνια μετά τα γεγονότα της Αραβικής Άνοιξης να προσεγγίζει τα κράτη της περιοχής. Χτίζοντας τις σχέσεις της με τη Λιβύη, η Ελλάδα μπορεί να θέσει τα θεμέλια για έναν κεντρικό ρόλο ως προς την εμπέδωση της σταθερότητας και την προώθηση της ειρηνευτικής διαδικασίας και της μετασυγκρουσιακής συνεργασίας στην περιοχή, τόσο ως κράτος-μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης με εξέχουσα θέση στην Ανατολική Μεσόγειο, όσο και ως ένας ειλικρινής προδραστικός διαμεσολαβητής.

[1]  “GeoIntel: The Turkey-Libya MoU [Document]”, Geopolitical Cyprus, December 2019. Available at https://geopoliticalcyprus.org/2019/12/05/the-turkey-libya-mou-document/ [last accessed on 25 April 2021].

[2]  «Απέλαση Λίβυου πρέσβη: Τι αναφέρει η επίσημη ανακοίνωση του ΥΠΕΞ», Το Βήμα, Δεκέμβριος 2019. Διαθέσιμο στο https://www.tovima.gr/2019/12/06/politics/apelasi-livyou-presvi-ti-anaferei-i-episimi-anakoinosi-tou-ypeks/ [τελευταία προσπέλαση στις 25 Απριλίου του 2021].

[3]  «Το παρασκήνιο της επίσκεψης του Χ. Χαφτάρ στην Αθήνα», Η Καθημερινή, Ιανουάριος 2020. Διαθέσιμο στο https://www.kathimerini.gr/politics/1061645/to-paraskinio-tis-episkepsis-toy-ch-chaftar-stin-athina/ [τελευταία προσπέλαση στις 25 Απριλίου του 2021].

[4] «Προπαγανδιστικό προφίλ δίνει ρυθμό σε ελληνόφωνα ΜΜΕ για τη Λιβύη», Geopolitical Cyprus, Ιανουάριος 2020. Διαθέσιμο στο https://geopoliticalcyprus.org/2020/01/16/propagandistiko-profil-dinei-rythmo-se-ellinofwna-mme-gia-tin-livyi/ [προσπελάστηκε στις 24 Απριλίου του 2021].

[5] Ioannou, Ioannis  Sotirios & Zenonas Tziarras (2020) Turning the Tide in Libya: Rival Administrations in a New Round of Conflict, PRIO Cyprus Centre Policy Brief, 1. Nicosia: PRIO Cyprus Centre.

[6] Ο συγγραφέας του εν λόγω άρθρου ταξίδεψε εκτενώς στην Λιβύη καλύπτοντας πτυχές της σύγκρουσης του εμφυλίου που ακολούθησε την πτώση Καντάφι την διετία 2013-2015.

[7] “UN envoy urges foreign mercenaries to withdraw from Libya”, The Sunday Times, April 2021, available at https://www.thetimes.co.uk/article/un-envoy-urges-foreign-mercenaries-to-withdraw-from-libya-s2qnpdh2f [last accessed on 20 April 2021].

[8] Η παράκτια εθνική οδός της Λιβύης (αραβικά: الطريقالساحليالليبي), πρώην Litoranea Balbo ή Via Balbia, είναι ένας αυτοκινητόδρομος και ο μόνος μεγάλος δρόμος που διασχίζει όλο το μήκος της ανατολικής-δυτικής ακτής της Λιβύης. Αποτελεί τμήμα του αυτοκινητόδρομου Κάιρο – Ντακάρ, #1 στο σύστημα υπεραφρικανικών αυτοκινητόδρομων της Αφρικανικής Ένωσης και της Ένωσης των χωρών του Μαγκρέμπ.

[9]  “Khalifa Haftar and France do Idriss Deby’s “housework””, AfricanIntelligence, February 2019. Available at https://www.africaintelligence.com/north-africa_diplomacy/2019/02/07/khalifa-haftar-and-france-do-idriss-deby-s-housework,108343608-brc [last accesed on 20 April 2021].

[10]  “US calls for withdrawal of Russian, Turkish forces from Libya”, Al Jazeera, January 2021. Available at https://www.aljazeera.com/news/2021/1/28/us-calls-for-withdrawal-of-russian-turkish-forces-from-libya [last accessed on 25 April 2021].

[11] “New head of intelligence appointed”, Libya Herald, May 2021. Available at: https://www.libyaherald.com/2021/05/07/new-head-of-intelligence-appointed/ [last accessed on 5 May 2021].

[12] “Turkey and Libya Sign Wide‐Range Economic Pact”, The New York Times, January 1975. Archived at: https://www.nytimes.com/1975/01/06/archives/turkey-and-libya-sign-widerange-economic-pact.html [last accessed on 26 April 2021].

[13] “Turkish business council urges creation of Libya logistics center for trade with Africa”, Daily Sabah, September 2020. Available at: https://www.dailysabah.com/business/economy/turkish-business-council-urges-creation-of-libya-logistics-center-for-trade-with-africa [last accessed on 22 April 2021].

[14] “Turkish floating power plant firm aims to end blackouts in west Libya”, Reuters, July 2020. Available at: https://www.reuters.com/article/us-libya-security-turkey-power-idUSKBN2481FK [last accessed on 26 April 2021].

[15] “Turkey, Libya trade to benefit from increased joint efforts”, Daily Sabah, December 2019. Available at: https://www.dailysabah.com/business/2019/12/30/turkey-libya-trade-to-benefit-from-increased-joint-efforts [last accessed on 26 April 2021].

[16] “What Erdogan Really Wants in the Eastern Mediterranean”, Foreign Policy, January 2021. Available at: https://foreignpolicy.com/2021/01/19/turkey-greece-what-erdogan-wants-eastern-mediterranean-sovereignty-natural-gas/ [last accessed on 26 April 2021].

[17] Turkish top officials visit Libyan capital”, AA, May 2021. Available at: https://www.aa.com.tr/en/politics/turkish-top-officials-visit-libyan-capital/2228060 [last accessed on 4 May 2021].

[18] «Live οι δηλώσεις Μητσοτάκη και του πρωθυπουργού της Λιβύης», In.gr, Απρίλιος 2021. Διαθέσιμο στο https://www.in.gr/2021/04/06/politics/live-oi-diloseis-mitsotaki-kai-tou-prothypourgou-tis-livyis/ [προσπελάστηκε στις 26 Απριλίου του 2021].

[19] “Turkey-Libya deal seen as a game-changer in east Med”, HurriyetDailyNews, November 2019. Available at https://www.hurriyetdailynews.com/opinion/serkan-demirtas/turkey-libya-deal-seen-as-a-game-changer-in-east-med-149285 [last accessed on April 20 2021].

[20] “France to push Libya accord at new Paris meeting, diplomats say”, Reuters, March 2018. Available at: https://www.reuters.com/article/instant-article/idINKCN1IO2O2 [last accessed on 31 March 2021].

[21] Σε προσωπική επικοινωνία του γράφοντος με τον GNA αναφέρθηκε πως η Τρίπολη δεν θα προβεί σε αναγνώριση της λεγόμενης ΤΔΒΚ. Για περαιτέρω https://geopoliticalcyprus.org/2020/11/23/psevokratos-sarraj-gna-anagnorisi/ [προσπελάστηκε στις 26 Απριλίου 2021].