• Tα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι μια από τις σημαντικότερες επικοινωνιακές επαναστάσεις στην ιστορία της ανθρωπότητας.
  • Η αποπομπή του λογαριασμού του Τραμπ στο Twitter προκάλεσε έντονες αντιδράσεις σχετικά με την ελευθερία του λόγου στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και την ανάγκη ή όχι ενός ρυθμιστικού πλαισίου.
  • Η πρωτοβουλία του Elon Musk να αγοράσει το Twitter έφερε και πάλι στο προσκήνιο, με πολύ δυναμικό τρόπο, τη συζήτηση για την ελευθερία του λόγου.
  • Στην κορύφωσή της, η ρητορική μίσους του Ντόναλντ Τραμπ οδήγησε στην εισβολή στο Καπιτώλιο, μια από τις πιο ντροπιαστικές στιγμές στην ιστορία των ΗΠΑ.
  • Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι γνωστό ότι λειτουργούν ως ηχοθάλαμοι πόλωσης και προωθούν τη ρητορική “εμείς εναντίον των άλλων”.
  • Η DAESH είναι η τρομοκρατική οργάνωση που έχει αναβαθμίσει δραματικά τη χρήση του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από παρόμοιες οργανώσεις, συμβάλλοντας ουσιαστικά στη δημιουργία μιας ηλεκτρονικής τζιχαντιστικής σφαίρας.
  • Η πίεση που ασκήθηκε στις πλατφόρμες οδήγησε στη λήψη μέτρων για την αντιμετώπιση της ρητορικής μίσους και της μισαλλοδοξίας, της διάδοσης προπαγάνδας κ.λπ.
  • Οι νέες νομοθετικές πρωτοβουλίες της ΕΕ και ιδίως η Πράξη για τις ψηφιακές υπηρεσίες και η Πράξη για τις ψηφιακές αγορές κινούνται προς την κατεύθυνση της ενίσχυσης του ρυθμιστικού πλαισίου.

Το Κείμενο υπογράφει ο Τριαντάφυλλος Καρατράντος, Ερευνητής του ΕΛΙΑΜΕΠ.

Διαβάστε το εδώ σε μορφή pdf.


Εισαγωγή

Από τις προσωπικές σχέσεις μέχρι την πολιτική επικοινωνία, την επιχειρηματική δραστηριότητα, την πολιτική επικοινωνία και τα κοινωνικά κινήματα και τις επαναστάσεις, μιλάμε για έναν νέο «θαυμαστό» κόσμο.

Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι μία από τις σημαντικότερες επικοινωνιακές επαναστάσεις στην ανθρώπινη ιστορία. Είναι τέτοια η επίδρασή τους που δύσκολα μπορεί κάποιος να εντοπίσει έναν τομέα της καθημερινότητας των ανθρώπων που δεν έχει επηρεαστεί καταλυτικά από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και δυσκολότερα οι περισσότεροι μπορούμε να θυμηθούμε την ζωή και την επικοινωνία πριν από αυτά[1]. Από τις προσωπικές σχέσεις μέχρι την πολιτική επικοινωνία, την επιχειρηματική δραστηριότητα, την πολιτική επικοινωνία και τα κοινωνικά κινήματα και τις επαναστάσεις, μιλάμε για έναν νέο «θαυμαστό» κόσμο. Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελούν οι αντιδράσεις όταν παρατηρηθεί ένα πρόβλημα επικοινωνίας στις πλατφόρμες, έστω και για ένα περιορισμένο χρονικό διάστημα[2].

Η αποπομπή του λογαριασμού του Τραμπ από το Twitter προκάλεσε μεγάλες αντιδράσεις σχετικά με την ελευθερία του λόγου στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και την ανάγκη ενός ρυθμιστικού πλαισίου ή μη.

Ο πολιτικός όμως καταλύτης που έβαλε τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στο επίκεντρο μίας πολωτικής αντιπαράθεσης ήταν ο πρώην Πρόεδρος των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τράμπ. Ο πολιτικός που χρησιμοποίησε τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, και κυρίως το Twitter, όσο κανείς άλλος, ήταν αυτός που θα προκαλούσε και τη μεγαλύτερη πόλωση γύρω από την ελευθερία της έκφρασης. Η αποπομπή του λογαριασμού του Τραμπ από το Twitter προκάλεσε μεγάλες αντιδράσεις σχετικά με την ελευθερία του λόγου στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και την ανάγκη ενός ρυθμιστικού πλαισίου ή μη. Πρέπει να σημειωθεί πως σε αυτό το ζήτημα υπάρχει σημαντικά διαφορετική προσέγγιση μεταξύ ΗΠΑ και Ε.Ε., με τη δεύτερη να έχει ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο ρύθμισης[3].

Η πρωτοβουλία του Elon Musk να αγοράσει το Twitter έφερε ξανά στο προσκήνιο, με πολύ δυναμικό μάλιστα τρόπο, την συζήτηση για την ελευθερία του λόγου. Δεν είναι τυχαίο πως ο Musk είχε εκφράσει τη διαφωνία του για την επιλογή του Twitter να κατεβάσει το λογαριασμό του Τραμπ. Επίσης, έχει εκφράσει ως έναν από τους βασικούς του στόχους την ενίσχυση της ελευθερίας του λόγου στο μέσο. Ήδη η Ε.Ε. μέσω του αρμοδίου Επιτρόπου, Thierry Breton, ενημέρωσε τον Elon Musk για την υποχρέωσή του η λειτουργία του Twitter να συμβαδίζει με το ρυθμιστικό πλαίσιο της Ε.Ε.

“Είτε πρόκειται για αυτοκίνητα είτε για μέσα κοινωνικής δικτύωσης, κάθε εταιρεία που δραστηριοποιείται στην Ευρώπη πρέπει να συμμορφώνεται με τους κανόνες μας – ανεξάρτητα από τη συμμετοχή της. Ο κύριος Musk το ξέρει καλά αυτό. Είναι εξοικειωμένος με τους ευρωπαϊκούς κανόνες για την αυτοκινητοβιομηχανία και θα προσαρμοστεί γρήγορα στον νόμο για τις ψηφιακές υπηρεσίες”[4].

Στο αποκορύφωμα του το κήρυγμα μίσους του Ντόναλντ Τραμπ οδήγησε στην εισβολή στο Καπιτώλιο και σε μία από τις πλέον ντροπιαστικές στιγμές στην ιστορία των ΗΠΑ.

Η συζήτηση γύρω από την ανάγκη ρύθμισης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και των κρυπτογραφημένων πλατφορμών επικοινωνίας δεν γίνεται απλώς και μόνο για το ζήτημα της πολιτικής αντιπαράθεσης. Η περίπτωση του Ντόναλντ Τράμπ είναι η πλέον χαρακτηριστική. Η απόφαση του Twitter δεν είχε να κάνει με περιορισμό στην ελευθερία έκφρασης πολιτικού λόγου, αλλά στη διάδοση διχαστικού και μισαλλόδοξου λόγου και στην υποκίνηση βίας. Στο αποκορύφωμά του, το κήρυγμα μίσους του Ντόναλντ Τραμπ οδήγησε στην εισβολή στο Καπιτώλιο και σε μία από τις πλέον ντροπιαστικές στιγμές στην ιστορία των ΗΠΑ. Το διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν τις φωτεινές, αλλά και τις σκοτεινές πλευρές τους.

Ελευθερία Χωρίς Πλαίσιο και Ρύθμιση;

…τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι γνωστό ότι λειτουργούν ως echo chambers της πόλωσης και προωθούν τη ρητορική «εμείς εναντίον των άλλων».

Η στροφή από τα παραδοσιακά κανάλια επικοινωνίας προς τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δεν βελτίωσε απαραίτητα την ποιότητα του πολιτικού λόγου. Αντίθετα, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι γνωστό ότι λειτουργούν ως echo chambers της πόλωσης και προωθούν τη ρητορική «εμείς εναντίον των άλλων». Αυτοί οι παράγοντες συσχετίζονται με τον διαδικτυακό εκφοβισμό, την παρενόχληση και, ειδικότερα, τη ρητορική μίσους. Σε ένα ευρύ πλαίσιο, ως ρητορική μίσους αναφερόμαστε στην υβριστική ή απειλητική ομιλία (ή γραφή) που εκφράζει προκατάληψη εναντίον μιας συγκεκριμένης ομάδας, συχνά στη βάση της εθνότητας ή του σεξουαλικού προσανατολισμού.

Η υιοθέτηση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από τους πολιτικούς είναι επομένως ένα δίκοπο μαχαίρι που εγκυμονεί κινδύνους και για τους ίδιους, αλλά και για την κοινωνία στο σύνολό της.

Η ρητορική μίσους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης συχνά προέρχεται από ημι-ανώνυμα τρολ και είναι ιδιαίτερα έντονη σε συζητήσεις που προκαλούν ιδιαίτερη συναισθηματική ανταπόκριση, όπως οι πολιτικές αντιπαραθέσεις. Η υιοθέτηση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από τους πολιτικούς είναι επομένως ένα δίκοπο μαχαίρι που εγκυμονεί κινδύνους και για τους ίδιους, αλλά και για την κοινωνία στο σύνολό της. Σε ατομικό επίπεδο, η ρητορική μίσους μπορεί να αποτελέσει απειλή για τη φήμη ενός ανθρώπου, ενώ μπορεί να οδηγήσει ακόμη και σε μακροπρόθεσμα προβλήματα ψυχικής υγείας. Σε κοινωνικό επίπεδο, ενθαρρύνει την πολιτική πόλωση, που μπορεί να έχει σοβαρές συνέπειες για την κοινωνική συνοχή και την εμπιστοσύνη στους θεσμούς. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η ένταση της ριζοσπαστικοποίησης που οδηγεί στον εξτρεμισμό και στην πολιτική βία και η διάδοση παραπληροφόρησης και θεωριών συνομωσίας.

Τις δύο όψεις των μέσων κοινωνικής δικτύωσης παρουσιάζει με τον πλέον ανάγλυφο τρόπο ο Βασίλης Βαμβακάς:

“Αν στο τέλος του 20ου αιώνα η έλευση της ψηφιακής επανάστασης δημιουργούσε σημαντικό κλίμα αισιοδοξίας για την εξέλιξη της δημοκρατίας και τη διεθνοποίηση όχι μόνο εμπορικών, αλλά και ευρύτερα πολιτισμικών προϊόντων, από τις αρχές του 21ου αιώνα τα γκρίζα σύννεφα τείνουν να κυριαρχήσουν για τις ισχύουσες συνθήκες επικοινωνίας και πληροφόρησης. Κι αυτό όχι γιατί οι υποσχέσεις της νέας τεχνολογίας για μεγαλύτερη συμμετοχικότητα, διαδραστικότητα, πλουραλισμό, αθετήθηκαν αλλά γιατί  οι παρενέργειες αυτών των σημαντικών διαστάσεων του διαδικτύου και της ψηφιακότητας δημιούργησαν δίπλα στις προϋποθέσεις μεγαλύτερου εκδημοκρατισμού και εκείνες ενός άρρητου εκφασισμού της δημόσιας σφαίρας. Αν η αραβική άνοιξη, η εκλογή Ομπάμα, ο διαδικτυακός ακτιβισμός κ.α. έδωσαν αρχικά μια ελπιδοφόρα κατεύθυνση στις τεχνολογικές εξελίξεις, στη συνέχεια εκεί παρείσδυσαν η ρητορική του μίσους, η τρομοκρατία, τα fake news, η ανάδειξη του νεολαϊκισμού, ο τραμπισμός, το cancel culture, ο πληθωρισμός θεωριών συνωμοσίας, ο ψηφιακός πόλεμος της Ρωσίας έναντι της Δύσης  (που προανήγγειλε τη σημερινή θηριωδία στην Ουκρανία). Όλα αυτά διαμόρφωσαν ένα πολύ ζοφερό, σχεδόν δυστοπικό τοπίο για το «παγκόσμιο χωριό» που αναδείχθηκε”[5].

Αναδεικνύοντας το BBC ως το παράδειγμα της ορθής χρήσης του ραδιοφώνου την περίοδο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, επιχειρηματολογεί υπέρ της ανάγκης ρύθμισης του πλαισίου των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.

Σε ένα ενδιαφέρον άρθρο της στη Washington Post, η Anne Applebaum αναδεικνύει ως μία κύρια διάσταση του προβληματισμού για τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και κυρίως το Facebook, το ζήτημα της συλλογής δεδομένων και της αυτορρύθμισης από τους παρόχους. Κάνει μία εύστοχη παρομοίωση μεταξύ μέσων κοινωνικής δικτύωσης και ραδιοφώνου στην εποχή του Μεσοπολέμου, θυμίζοντας πως το δεύτερο αξιοποιήθηκε από ηγέτες όπως ο Χίτλερ και ο Στάλιν για να προωθήσει την πόλωση, την οργή, τη βία, τη ρητορική μίσους. Αναδεικνύοντας το BBC ως το παράδειγμα της ορθής χρήσης του ραδιοφώνου την περίοδο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, επιχειρηματολογεί υπέρ της ανάγκης ρύθμισης του πλαισίου των μέσων κοινωνικής δικτύωσης[6].

O ιδρυτής και Διευθύνων Σύμβουλος του Twitter, Jack Dorsey, αναφέρθηκε επανειλημμένα στο Twitter ως «ψηφιακή δημόσιο πλατεία», τονίζοντας τη σημασία της «ελεύθερης και ανοιχτής ανταλλαγής» στην πλατφόρμα.

Οι εταιρείες μέσων κοινωνικής δικτύωσης έχουν αναγνωρίσει τον ρόλο τους στην παροχή πλατφορμών- καναλιού για επικοινωνία και διάδραση. Για παράδειγμα, σε μια ακρόαση του Σεπτεμβρίου 2018 ενώπιον της Επιλεγμένης Επιτροπής Πληροφοριών της Γερουσίας, ο ιδρυτής και Διευθύνων Σύμβουλος του Twitter, Jack Dorsey, αναφέρθηκε επανειλημμένα στο Twitter ως «ψηφιακή δημόσιο πλατεία», τονίζοντας τη σημασία της «ελεύθερης και ανοιχτής ανταλλαγής» στην πλατφόρμα[7]. Ωστόσο, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν επίσης πολιτικές ελέγχου περιεχομένου βάσει των οποίων μπορούν να αφαιρέσουν συγκεκριμένο περιεχόμενο. Επιπλέον, οι ίδιοι οι πάροχοι καθορίζουν τον τρόπο παρουσίασης του περιεχομένου: ποιος το βλέπει, πότε και πού.

Για την Applebaum το πλαίσιο της αυτορρύθμισης είναι προβληματικό καθώς συνδέεται με συγκεντρωτισμό εξουσίας- ελέγχου και αδιαφάνεια, μία μορφή δημοκρατικού ελλείματος και απουσίας λογοδοσίας.

“Αυτές οι εταιρείες λειτουργούν επίσης σύμφωνα με τους δικούς τους κανόνες και αλγόριθμους. Αυτοί αποφασίζουν πώς συλλέγονται τα δεδομένα και ποιος τα βλέπει. Αποφασίζουν πώς ρυθμίζεται και παρακολουθείται η πολιτική και εμπορική διαφήμιση. Αποφασίζουν ακόμη και τι λογοκρίνεται. Η δημόσια σφαίρα διαμορφώνεται από αυτές τις αποφάσεις, αλλά το κοινό δεν έχει λόγο”[8].

Στα ζητήματα της αυτορρύθμισης αναφέρεται και ο Βασίλης Βαμβακάς:

“Γνωρίζουμε βέβαια ότι το πολιτισμικό χάος που δημιουργήθηκε στις συνθήκες μεγαλύτερου επικοινωνιακού εκδημοκρατισμού κατάφεραν να το εκμεταλλευτούν προς όφελός τους νέοι δημαγωγοί της δημόσιας ζωής (πολιτικοί, δημοσιογράφοι, καλλιτέχνες, πανεπιστημιακοί κ.α.) αλλά και αυταρχικές δημοκρατίες. Το γεγονός αυτό εύλογα θορυβεί τις φιλελεύθερες δημοκρατίες διεθνώς αλλά και τα ίδια τα νέα τεχνολογικά μέσα, όπως τα social media, οι μεγάλοι παίχτες των οποίων είναι έτοιμοι να πρωτοστατήσουν σε μια νέα μορφή ρύθμισης ή αυτορρύθμισης του χαοτικού περιβάλλοντος που οι ίδιοι δημιούργησαν. Είδαμε έτσι το Twitter να εναντιώνεται στον Τραμπ, τον οποίο το ίδιο οδήγησε στην πολιτική του κυριαρχία, είδαμε το Facebook να προσπαθεί να αντιμετωπίσει το πρόβλημα των ψευδών ειδήσεων και της στοχευμένης παραπληροφόρησης, το οποίο το ίδιο πολλαπλασίασε (βλ. υπόθεση Cambridge Analytica)”[9].

Σε μία λίγο διαφορετική προσέγγιση, που εστιάζει περισσότερο στη δυνατότητα που έχουν οι πάροχοι των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και του διαδικτύου να ελέγξουν την κακόβουλη χρήση, με έμφαση στην παράμετρο της βούλησης, καταλήγει ο Joel Mathis.

“Τη δυνατότητα του διαδικτύου να περιορίσει και να αντιμετωπίσει τη διάδοση της παραπληροφόρησης και των θεωριών συνομωσίας απέδειξαν οι πάροχοι τεχνολογίας στον απόηχο της εισβολής στο Καπιτώλιο. Μια σειρά από εταιρείες μέσων κοινωνικής δικτύωσης έκλεισαν τους λογαριασμούς του Τραμπ. Όταν πολλοί από τους υποστηρικτές του Τραμπ κατέφυγαν στο Parler, μια ακροδεξιά εναλλακτική του Twitter πλατφόρμα, η Apple απέβαλε την Parler από το κατάστημα εφαρμογών της – και η Amazon Web Services είπε ότι δεν θα φιλοξενούσε πλέον τον ιστότοπο, επικαλούμενη εκκλήσεις για βία στην πλατφόρμα από τους χρήστες του Parler”[10].

O Jonathan Haidt χαρακτηρίζει τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ως το σύγχρονο Πύργο της Βαβέλ που οδήγησαν στον κατακερματισμό των πάντων.

Από την πλευρά του ο Jonathan Haidt χαρακτηρίζει τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ως το σύγχρονο Πύργο της Βαβέλ που οδήγησαν στον κατακερματισμό των πάντων. Ειδικότερα, σημειώνει πως η κακή χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης οδήγησε στην αποδυνάμωση των τριών συστατικών στοιχειών των αποτελεσματικών δημοκρατιών: του κοινωνικού κεφαλαίου, των ισχυρών θεσμών και των κοινών ιστοριών- αφηγημάτων[11]. Τον κίνδυνο οι αρρύθμιστες ψηφιακές δημόσιες σφαίρες να «καταπιούν» τη λειτουργικότητα της δημοκρατίας[12].

Ας δούμε όμως δύο παραδείγματα των κινδύνων και των απειλών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Ο ακροδεξιός εξτρεμισμός την περίοδο της πανδημίας

 Άνθρωποι που ένιωθαν απομονωμένοι ή και έφηβοι που δραστηριοποιούνταν έντονα στο διαδίκτυο και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ήταν εκτεθειμένοι στην παραπληροφόρηση και σε διάφορα εξτρεμιστικά αφηγήματα.

Η πανδημία, ιδιαίτερα στο πρώτο της κύμα, προκάλεσε μία πρωτόγνωρη κατάσταση για πολλούς ανθρώπους. Μέσα σε ένα καθεστώς άγχους και πίεσης, αρκετοί άνθρωποι αναζήτησαν εξηγήσεις για την προέλευση, αλλά και την έκταση της κρίσης. Το lockdown, εκ των πραγμάτων, συνέβαλε, στην αύξηση της περιήγησης στο διαδίκτυο, κάτι που ενίσχυσε την έκθεση και την ευαλωτότητα στην παραπληροφόρηση και στην εξτρεμιστική προπαγάνδα. Άνθρωποι που ένιωθαν απομονωμένοι ή και έφηβοι που δραστηριοποιούνταν έντονα στο διαδίκτυο και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ήταν εκτεθειμένοι στην παραπληροφόρηση και σε διάφορα εξτρεμιστικά αφηγήματα.

Οι εξτρεμιστικές και ακραίες ομάδες εργαλειοποίησαν την πανδημία για να ενισχύσουν τη δικτύωση, την παρουσία τους, αλλά και την στρατολόγηση νέων μελών. Επίσης, το ζήτημα της πανδημίας λειτούργησε και ως συνδετικός κρίκος σε παγκόσμιο, αλλά και περιφερειακό επίπεδο για αυτές τις ομάδες.

Τα ακροδεξιά αφηγήματα που στοχοποιούν και κατηγορούν για την κρίση διάφορες εθνικές, φυλετικές ή θρησκευτικές ομάδες (π.χ. Ασιάτες, Εβραίους, μετανάστες, Μουσουλμάνους, Δυτικούς, «άπιστους», κ.ά.) έτυχαν μεγαλύτερης απήχησης, μιας και η πανδημία ενίσχυσε τα αισθήματα του φόβου, της απελπισίας και της ανασφάλειας.

Η εξτρεμιστική ρητορική στο διαδίκτυο σχετικά με την κρίση της πανδημίας γνώρισε μεγάλη έξαρση. Τα ακροδεξιά αφηγήματα που στοχοποιούν και κατηγορούν για την κρίση διάφορες εθνικές, φυλετικές ή θρησκευτικές ομάδες (π.χ. Ασιάτες, Εβραίους, μετανάστες, Μουσουλμάνους, Δυτικούς, «άπιστους», κ.ά.) έτυχαν μεγαλύτερης απήχησης, μιας και η πανδημία ενίσχυσε τα αισθήματα του φόβου, της απελπισίας και της ανασφάλειας.

Οι ακροδεξιές εξτρεμιστικές ομάδες, αξιοποίησαν την ευκαιρία για να προσαρμόσουν την προπαγάνδα τους (τον ιό τον έφτιαξαν οι Κινέζοι, οι Ισραηλινοί, οι καπιταλιστές ελίτ κτλ.), να κινητοποιήσουν ριζοσπαστικοποιημένους ανθρώπους στην ακροδεξιά σκηνή και να προσεγγίσουν νέες ομάδες αντίδρασης. Η τελευταία διάσταση είναι ιδιαιτέρως σημαντική, καθώς είδαμε πώς η ακροδεξιά προσέγγισε με ιδιαιτέρως αποτελεσματικό τρόπο μονοθεματικές μορφές αντιδραστικής ριζοσπαστικοποίησης, όπως οι αντεμβολιαστές ή οι τεχνοφοβικοί. Ομάδες που σε χώρες της Ε.Ε. ήταν και ιδιαιτέρως βίαιες, προκαλώντας επεισόδια και πραγματοποιώντας επιθέσεις. Επίσης, ακροδεξιές οργανώσεις, σε αρκετές περιπτώσεις, έχουν πραγματοποιήσει κυβερνοεπιθέσεις και χακαρίσματα.

Η Επικοινωνιακή Μηχανή της DAESH

H DAESH είναι η τρομοκρατική οργάνωση που αναβάθμισε εντυπωσιακά τη χρήση του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από αντίστοιχες οργανώσεις. Συμβάλλοντας επί της ουσίας στη δημιουργίας μίας ηλεκτρονικής jihadi σφαίρας.

H DAESH είναι η τρομοκρατική οργάνωση που αναβάθμισε εντυπωσιακά τη χρήση του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από αντίστοιχες οργανώσεις. Συμβάλλοντας επί της ουσίας στη δημιουργίας μίας ηλεκτρονικής jihadi σφαίρας[13].

Ειδικότερα,

  • Τελειοποίησε την προπαγάνδα επενδύοντας στο τετράπτυχο εδαφική υπόσταση, εσχατολογική ρητορική, στοχοποίηση της Ummah και δυνατότητα άμεσης δράσης κατά των απίστων.
  • Αξιοποίησε τα πλέον σύγχρονα μέσα επικοινωνίας για τη ριζοσπαστικοποίηση, τη στρατολόγηση, την υποστήριξη και τη διοργάνωση επιθέσεων.
  • Οπτικοποίησε με σύγχρονο τρόπο το μήνυμά της, κάνοντας το εύληπτο και θελκτικό για τους νέους ανθρώπους.
  • Περιόρισε σημαντικά το χρόνο ριζοσπαστικοποίησης ενός ανθρώπου, κυρίως λόγω της ευρείας χρήσης του διαδικτύου[14].

Δημοφιλείς πλατφόρμες μέσων κοινωνικής δικτύωσης και ειδικότερα το Twitter αποτέλεσαν τον πυρήνα αυτής της επικοινωνιακής στρατηγικής της DAESH με στόχο τη διάδοση προπαγάνδας και τις επιχειρήσεις παραπληροφόρησης.

Δημοφιλείς πλατφόρμες μέσων κοινωνικής δικτύωσης και ειδικότερα το Twitter αποτέλεσαν τον πυρήνα αυτής της επικοινωνιακής στρατηγικής της DAESH με στόχο τη διάδοση προπαγάνδας και τις επιχειρήσεις παραπληροφόρησης. Η τρομοκρατική οργάνωση χρησιμοποίησε αυτά τα μέσα ως πυρήνα ενός ιστού περιεχομένου που διαδίδεται σε πολλά μέρη του ακυβέρνητου διαδικτύου[15].

Η DAESH, ίσως ακόμη και εν αγνοία της, χρησιμοποίησε ακόμη και μία προσαρμοστική δομή δικτύου στο Twitter για την καταπολέμηση εξωτερικών επιρροών και ως αντίδραση σε εξωτερικές λειτουργίες που επιδιώκουν να περιορίσουν τις επιχειρήσεις του. Αυτό το δίκτυο προσαρμόζεται με υψηλή ταχύτητα, ενώ χαρακτηρίζεται από περιορισμένη κεντρική οργάνωση.

Η DAESH κάνει καινοτόμο χρήση των τρωτών σημείων των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, τα οποία επιτρέπουν να αποφεύγει τον εντοπισμό, αναστολή και διαγραφή των λογαριασμών από κρατικούς και μη κρατικούς φορείς, τόσο από αυτοματοποιημένες, όσο και από χειροκίνητες μεθόδους ανίχνευσης.

Παράλληλα, η οργάνωση είχε κινητοποιήσει έναν ισχυρό πυρήνα υποστηρικτών, οι οποίοι λειτουργούσαν ως μία αφοσιωμένη ανθρώπινη υποδομή, που της επιτρέπει να έχει ένα σημαντικό αντίκτυπο στο επικοινωνιακό περιβάλλον των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Μέσω της χρήσης μίας δομής δικτύου κέντρου- περιφέρειας και ενός μεγάλου αριθμού δρώντων η DAESH δημιούργησε μία υποδομή που μπορεί να αντέξει στις προσπάθειες διακοπές της επικοινωνιακής- προπαγανδιστικής της αλυσίδας[16].

Συμπεράσματα

Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και οι εναλλακτικές – κρυπτογραφημένες πλατφόρμες επικοινωνίας προκάλεσαν μια τεράστια επανάσταση στη ζωή μας. Έχουν όμως και τη σκοτεινή τους πλευρά.  Η παραπληροφόρηση, η διασπορά ψευδών ειδήσεων και η διάχυση θεωριών συνωμοσίας συνιστούν απειλή για τη δημοκρατία και έχουν προκαλέσει σημαντικά προβλήματα σε εκλογικές διαδικασίες και τροφοδοτούν την πόλωση. Ο διχαστικός και ο μισαλλόδοξος λόγος έχουν τροφοδοτήσει πολλές φορές ρατσιστική βία και εγκλήματα. Το Διαδίκτυο χρησιμοποιείται από τις τρομοκρατικές οργανώσεις για να ριζοσπαστικοποιήσουν, στρατολογήσουν, διαδώσουν προπαγάνδα, ακόμη και για να προετοιμάσουν και να εκτελέσουν υποθέσεις. Εξίσου σημαντική είναι και η χρήση του Διαδικτύου για εγκληματικές δραστηριότητες. Η ελευθερία του λόγου μπορεί να επιτρέψει και τη διάχυση εγχειριδίων με απλές συμβουλές τρομοκρατικών επιθέσεων; Κάτι τέτοιο είχε κάνει η Daesh το 2016 μέσω του Twitter[17].

Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν φέρει με τον πλέον έντονο τρόπο στην επιφάνεια τη συζήτηση για τα όρια μεταξύ ελευθερίας και ασφάλειας. Μετά την τρομοκρατική επίθεση στο Μάντσεστερ, η πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας είχε ζητήσει από το Facebook να συνεργαστεί για την αντιμετώπιση της διαδικτυακής διάστασης της τρομοκρατίας. Η πίεση που ασκήθηκε στις πλατφόρμες οδήγησε στην υιοθέτηση μέτρων για την αντιμετώπιση του διχαστικού και του μισαλλόδοξου λόγου, της διακίνησης προπαγάνδας κτλ. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο είχε κινηθεί και η απόφαση του Twitter να μπλοκάρει τον λογαριασμό του Τραμπ.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτών των μέτρων αποτελεί το Global Internet Forum to Counter Terrorism, μία πρωτοβουλία του Facebook, της Microsoft, του Twitter και του Youtube με στόχο την πρόληψη της εκμετάλλευσης του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης για ριζοσπαστικοποίηση και τρομοκρατικούς σκοπούς[18]. Αντίστοιχες πρωτοβουλίες ασφάλειας και προστασίας των μέσων και των χρηστών έχουν υιοθετήσει όλοι οι βασικοί πάροχοι πλατφορμών επικοινωνίας.

Στην ενίσχυση του ρυθμιστικού πλαισίου κινούνται οι νέες νομοθετικές πρωτοβουλίες της Ε.Ε. και ειδικότερα η Digital Services Act και η Digital Markets Act, οι οποίες συλλειτουργούν με το Ευρωπαϊκό Σχέδιο Δράσης για την Δημοκρατία.

Ελευθερία του λόγου δεν σημαίνει εξύμνηση της τρομοκρατίας, ούτε κάλεσμα σε βία και επεισόδια. Όλα τα δικαιώματα ρυθμίζονται, ώστε να μπορεί να λειτουργήσει μια οργανωμένη κοινωνία. Αυτός είναι άλλωστε και ο λόγος που ήδη η Ε.Ε. προειδοποίησε τον Elon Musk πως θα πρέπει να σεβαστεί το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας του Διαδικτύου. Ένα παράδειγμα αυτού του πλαισίου αποτελεί ο κανονισμός για την αφαίρεση τρομοκρατικού περιεχομένου από το Διαδίκτυο[19]. Σε αυτή την κατεύθυνση, στην ενίσχυση δηλαδή του ρυθμιστικού πλαισίου κινούνται και οι νέες νομοθετικές πρωτοβουλίες της Ε.Ε. και ειδικότερα η Digital Services Act και η Digital Markets Act, οι οποίες συλλειτουργούν με το Ευρωπαϊκό Σχέδιο Δράσης για την Δημοκρατία (European Democracy Action Plan) που έχει ως στόχο την ενδυνάμωση των πολιτών και την οικοδόμηση ανθεκτικότερων δημοκρατιών σε ολόκληρη την ΕΕ, μέσω: α) προώθησης ελεύθερων και δίκαιων εκλογών, β) ενίσχυσης της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης και γ) αντιμετώπισης της παραπληροφόρησης.

[1] Chan, M. (2016). Social network sites and political engagement: Exploring the impact of Facebook connections and uses on political protest and participation. Mass Communication and Society19(4), 430–451. Elgot, J. (2015, August 28). From relationships to revolutions: Seven ways Facebook has changed the world. The Guardian. Gainous, J., & Wagner, K. (2014). Tweeting to power: The social media revolution in American politics. New York, NY: Oxford University Pres Howard, P. N., & Hussain, M. (2013). Democracy’s fourth wave? Digital media and the Arab Spring. New York, NY: Oxford University Press. Caleb T. Carr & Rebecca A. Hayes (2015) Social Media: Defining, Developing, and Divining, Atlantic Journal of Communication, 23:1, 46-65

[2] Bond, R. M., Farriss, C. J., Jones, J. J., Kramer, A. D. I., Marlow, C., Settle, J. E., & Fowler, J. H. (2012). A 61-million-person experiment in social influence and political mobilization. Nature489, 295–298

[3] Anshu Siripurapu- Will Merrow, Social Media and Online Speech: How should countries regulate tech giants?, Council on Foreign Relations, February 9 2021.

[4] Javier Espinoza, EU warns Elon Musk over Twitter moderation plans, Financial Times, April 26 2022.

[5] Βασίλης Βαμβακάς, από το χάος στη ρύθμιση, KReport, 1 Μαΐου 2022.

[6] Anne Applebaum, Regulate Social Media now. The future of Democracy is at stake, The Washington Post, February 1, 2019.

[7] Foreign Influence Operations’ Use of Social Media Platforms: Hearing Before the S. Select Comm. on Intelligence, 115th Cong. (Sept. 5, 2018) [hereinafter Hearing on Foreign Influence Operations] (statement of Jack Dorsey, CEO of Twitter)

[8] Anne Applebaum, Regulate Social Media now. The future of Democracy is at stake, The Washington Post, February 1, 2019.

[9] Βασίλης Βαμβακάς, από το χάος στη ρύθμιση, KReport, 1 Μαΐου 2022.

[10]Joel Mathis, Is it possible for free speech and democracy to co- exist in the social media age?, The Journal, May 25 2021.

[11]Jonathan Haidt, Why the Past 10 years of American life have been uniquely stupid, The Atlantic, April 11, 2022.

[12]Anne Applebaum, Regulate Social Media now. The future of Democracy is at stake, The Washington Post, February 1, 2019.

[13] Michael Zekulin. (2021) From Inspire to Rumiyah: does instructional content in online jihadist magazines lead to attacks?Behavioral Sciences of Terrorism and Political Aggression 13:2, pages 115-141.

[14] Miron Lakomy. (2021) Mapping the online presence and activities of the Islamic State’s unofficial propaganda cell: Ahlut-Tawhid Publications. Security Journal 34:2, pages 358-384.

[15] Zouheir Trabelsi, Firas Saidi, Eswari Thangaraj, T. Veni. (2022) A survey of extremism online content analysis and prediction techniques in twitter based on sentiment analysis. Security Journal 1071.

[16] Joseph Shaheen, 2016, Network of Terror: How DAESH uses adaptive social networks to spread the message, NATO STRATCOM.

[17] Maura Conway, Moign Khawaja, Suraj Lakhani, Jeremy Reffin, Andrew Robertson & David Weir (2019) Disrupting Daesh: Measuring Takedown of Online Terrorist Material and Its Impacts, Studies in Conflict & Terrorism, 42:1-2, 141-160

[18] https://gifct.org/about/

[19] Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Κανονισμός του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου  σχετικά με την πρόληψη της διάδοσης τρομοκρατικού περιεχομένου στο διαδίκτυο, COM(2018) 640 final, Βρυξέλλες, 12.9.2018.