“Κάνω ό,τι καλύτερο γνωρίζω, ό,τι καλύτερο μπορώ, και είμαι αποφασισμένος να συνεχίσω έτσι να πράττω ώς το τέλος. Αν το τέλος με δικαιώσει, όλα όσα λέγονται εναντίον μου δεν θα έχουν καμία αξία. Αν στο τέλος αποδειχθεί ότι έκανα λάθος, δέκα άγγελοι να κατέβουν από τον ουρανό και να πάρουν όρκο ότι είχα δίκιο, δεν πρόκειται να αλλάξουν την εικόνα αυτή.” Αβρααμ Λινκολν
Είναι εύκολο να αναφωνήσουμε σήμερα ότι “ζούμε σε μια μεταβατική εποχή!” Ο ψυχρός πόλεμος κλείνει σχεδόν τα είκοσι χρόνια από τον θάνατό του.
Η Δύση έχει αντικαταστήσει το πρώην σοβιετικό μπλοκ με νέους “βαρβάρους”, όπως θα έλεγε ο Κωνσταντίνος Καβάφης. Μετά τα φονικά πλήγματα στους δίδυμους πύργους της Ν. Υόρκης και στο αμερικανικό Πεντάγωνο το 2001, η διοίκηση του George W. Bush κήρυξε τον πόλεμο εναντίον της τρομοκρατίας, την οποία ταύτισε με την Αλ Κάιντα και το φονταμενταλιστικό Ισλάμ. Ακολούθησαν οι δίδυμες εισβολές στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ. Ενας μικρός αριθμός “προθύμων» συμμάχων προσαρμόστηκε στην ακλόνητη βούληση του Αμερικανού προέδρου. Και σύντομα οι δυνάμεις του δυτικού συνασπισμού εγκλωβίστηκαν σε μια επιχείρηση που θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί “μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα”.
Οι εκλογές του Νοεμβρίου 2008 στις ΗΠΑ, ασχέτως της έκβασής τους, θα σηματοδοτήσουν κατά πάσα πιθανότητα την επιστροφή σε μια αμερικανική πολιτική πολυμερισμού και επιλεκτικής αναβάθμισης διεθνών οργανισμών όπως το ΝΑΤΟ, η Ομάδα των Οκτώ και ο ΟΗΕ. Ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας θα μετακινηθεί αναγκαστικά στη διάσταση της διπλωματικο-οικονομικής πρόληψης από την ατελέσφορη στρατηγική της καταστολής με πολεμικά μέσα.
Στην Ευρώπη, με τη Συνθήκη της Λισσαβώνας (που αντικατέστησε το υπερφιλόδοξο εγχείρημα του ευρωπαϊκού συντάγματος), ο δρόμος της εμβάθυνσης και, με αυστηρότερα κριτήρια, διεύρυνσης ανοίγει και πάλι. Οι νέοι ηγέτες στη Γαλλία (Νικολά Σαρκοζί) και στη Βρετανία (Γκόρντον Μπράουν) δεν έχουν ακόμη ξεδιπλώσει τα φτερά τους, ενώ στη Ρωσία ο νεοεκλεγείς πρόεδρος (Ντιμίτρι Μεντβέντεβ) θα πλαισιώνεται από ένα γνώριμο πρόσωπο, και ντε φάκτο πανίσχυρο πρωθυπουργό, τον Βλαντιμίρ Πούτιν.
Στον υπόλοιπο, τον λεγόμενο αναπτυσσόμενο, κόσμο, κάτω από το φάσμα μιας παγκόσμιας οικολογικής καταστροφής από την υπερθέρμανση του πλανήτη, η φτώχεια, η ακρίβεια, η ανεργία και η στασιμότητα θα διαιωνίζονται μακραίνοντας την αλυσίδα των εμφύλιων (διαφυλετικών) συγκρούσεων που καταλήγουν σε γενοκτονίες και στον εκτοπισμό εκατομμυρίων ανθρώπων που απελπισμένα ψάχνουν για κάποιο ασφαλές άσυλο. Η Κίνα και η Ινδία ευτυχώς φαίνεται να ξεφεύγουν από τη μοίρα της υπανάπτυξης έχοντας επιτύχει ταχύτατους ρυθμούς οικονομικής προόδου. Διατηρούν δυστυχώς –αν όχι αυξάνουν– την απόσταση που χωρίζει τις τάξεις των προνομιούχων από τις τεράστιες μάζες που διαβιούν στο όριο της απόλυτης φτώχειας.
Και εδώ τίθεται το ερώτημα αν οι σημερινές και οι μελλοντικές ηγεσίες σε διάφορα σημεία του πλανήτη μπορούν μεμονωμένα ή συλλογικά να προλάβουν την διαφαινόμενη καταστροφή του περιβάλλοντος και το φάσμα της ασιτίας δύο δισεκατομμυρίων συνανθρώπων μας. Αλλιώς, οι εξελίξεις θα ξεφύγουν από κάθε κεντρικό (δημόσιο και ιδιωτικό) έλεγχο και θα καθορίζονται από τις διαδράσεις απείρων μεταβλητών, κύρια μεταξύ των οποίων την τύχη (fortuna), όπως θα μας έλεγε ο Νικολό Μακιαβέλλι.
Με το πιο πρόσφατο βιβλίο του, το οποίο αφιερώνεται στην τέχνη της ηγεσίας, ο Joseph Nye* –γνωστός πανεπιστημιακός του Χάρβαρντ και κατά καιρούς δημόσιος λειτουργός– μας βοηθάει να απαντήσουμε (ή να περιπλέξουμε την απάντηση) στο τόσο σημαντικό ερώτημα που διατυπώσαμε παραπάνω. Κατά τον Nye «οι ηγέτες είναι άτομα που βοηθούν μία κοινωνική ομάδα να φθάσει σε συλλογικούς στόχους και να τους πραγματοποιήσει». Πιστεύει ότι η «αποτελεσματικότητα» των ηγετών κρίνεται σε τελευταία ανάλυση από τους ιστορικούς και βιογράφους τους ανάλογα με την επιτυχία του έργου του κάθε ηγέτη και αρκετά χρόνια μετά τη λήξη της θητείας του/της. Ο ηγέτης σύμφωνα με τον Nye διαθέτει στη φαρέτρα του όπλα σκληρής (καρότο και μαστίγιο) και ήπιας (χάρισμα και πειθώ) ισχύος. Κατά τη γνώμη του ο καλύτερος ηγέτης είναι αυτός που χρησιμοποιεί ένα κατάλληλο μείγμα σκληρής και ήπιας ισχύος, το οποίο αποκαλεί “έξυπνη δύναμη”. Στο κλασικό ερώτημα αν οι ηγέτες γεννιούνται ή πλάθονται, η απάντηση του Nye προσιδιάζει στην Πλατωνική διατύπωση περί του φιλόσοφου ηγεμόνα. Ετσι υπάρχει πεδίον δόξης λαμπρόν για πανεπιστημιακές σχολές που θεραπεύουν την τέχνη της αποτελεσματικής ηγεσίας (π.χ., σχολές διοίκησης επιχειρήσεων ή πολιτικής επιστήμης και δημόσιας διοίκησης).
Η εκπαίδευση για την απόκτηση ηγετικών ικανοτήτων μπορεί να βοηθήσει άτομα που φιλοδοξούν να κυβερνήσουν ανεπτυγμένες και πολυσύνθετες χώρες με εδραιωμένους δημοκρατικούς θεσμούς, αυστηρή διάκριση εξουσιών, καθώς και δραστήριες και παρεμβατικές μη κυβερνητικές οργανώσεις που εποπτεύουν και αξιολογούν τα έργα και τις ημέρες των κυβερνήσεων. Ο Κάρολος Μαρξ δεν είχε πέσει έξω όταν έγραφε “…οι άνδρες διαμορφώνουν την ιστορία, όχι όπως οι ίδιοι επιθυμούν… αλλά μέσα σε υπάρχουσες συνθήκες δοσμένες και κληρονομημένες από το παρελθόν”.
Στην υπόθεση του διλήμματος ανάμεσα στις επιταγές του συμφέροντος και της ηθικής, ο Nye επιστρατεύει και πάλι τον Μακιαβέλλι. Η συμβουλή του Φλωρεντίνου στοχαστή στους επίδοξους ηγεμόνες αξίζει να διαβαστεί με προσοχή: “Είναι καλό να φαίνεστε φιλεύσπλαχνοι, πιστοί, φιλάνθρωποι, ειλικρινείς, θεοσεβούμενοι, κι επίσης να είστε τέτοιοι άνθρωποι. Αλλά ταυτόχρονα η σκέψη σας πρέπει να είναι πάντα σε ετοιμότητα ώστε αν η ανάγκη το απαιτήσει να γίνει το αντίθετο, να μπορέσετε αμέσως να υιοθετήσετε τα αντίθετα χαρακτηριστικά”.
Τέλος, ως θιασώτης της ήπιας μορφής ισχύος, o Nye αφιερώνει πολλές σελίδες του βιβλίου στο «χάρισμα» και τους χαρισματικούς ηγέτες. Είναι οραματιστές και δεινοί ρήτορες που αγγίζουν τις καρδιές των λαών. Ο Χίτλερ και ο Γκάντι –μας λέει ο Nye– ήταν πράγματι χαρισματικοί. Ο πρώτος όμως αιματοκύλησε την Ευρώπη και σχεδίασε το μακάβριο ολοκαύτωμα των Εβραίων. Ο δεύτερος, χρησιμοποιώντας τη μέθοδο του καλού παραδείγματος και της παθητικής αντίστασης, λύτρωσε τον λαό του από τον αποικιακό ζυγό.
Στο θέμα της ηγεσίας ίσως ο Κωνσταντίνος Καραμανλής συνόψισε τα πράγματα καλύτερα. Είχε καταλήξει ότι στην ιστορία “…δεν υπάρχουν μεγάλοι άνθρωποι, υπάρχουν μεγάλα γεγονότα. Τι θα ήταν ο Ντε Γκωλ, ο Μάο, ο Τίτο και ο Τσώρτσιλ αν δεν είχαν συνδέσει την πολιτική τους σταδιοδρομία μ’ έναν πόλεμο”;
Ο Θεόδωρος Κουλουμπής είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και αντιπρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ.
* Joseph S. Nye, Jr., The Powers to Lead, Oxford University Press, 2008. Το βιβλίο αυτό μεταφράζεται στα ελληνικά και θα κυκλοφορήσει σύντομα από τις Εκδόσεις Παπαζήση.