• Η λειτουργία του Νοτίου Διαδρόμου Φυσικού Αερίου σηματοδοτεί την πρώτη προσπάθεια της ΕΕ να διαφοροποιήσει τις πηγές και οδούς προμήθειας φυσικού αερίου από τη Ρωσία.
  • Η 2η Φάση του Διαδρόμου, η οποία αφορά στη λειτουργία πολλών διασυνδετηρίων αγωγών στη ΝΑ Ευρώπη, προωθείται ενεργά, ενώ η ΕΕ αναζητεί και επιπλέον πηγές προμήθειας, κυρίως υγροποιημένου φυσικού αερίου.
  • Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία σε συνδυασμό με την οξεία ενεργειακή κρίση στην Ευρώπη έχουν εντείνει την τάση αυτή.
  • Η πρόοδος ανάπτυξης των κοιτασμάτων στο Αζερμπαϊτζάν και οι προοπτικές για μελλοντικές εξαγωγές υγροποιημένου φυσικού αερίου, κυρίως από τις ΗΠΑ, αναλύονται στο παρόν άρθρο ως εναλλακτικές της Ρωσίας πηγές προμήθειας για την Ευρώπη.

Το Κείμενο Πολιτικής υπογράφει η Μαρίκα Καραγιάννη, Επιστημονική Συνεργάτιδα του ΕΛΙΑΜΕΠ, Ειδική επιστήμων για την ενέργεια, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου και Διεθνές Πανεπιστήμιο Ελλάδας. Διαβάστε το εδώ σε μορφή pdf.

Εισαγωγή

Η διακοπή της προμήθειας φυσικού αερίου από τη Ρωσία προς την Ουκρανία το 2006 και το 2009, εξαιτίας της διαμάχης μεταξύ της Gazprom και της Naftogaz για την τιμή του αερίου, προκάλεσε στις Βρυξέλλες τη συζήτηση για την εύρεση άλλων πηγών, πέραν της Ρωσίας, για την προμήθεια αερίου στην Ευρώπη, ιδίως στις χώρες της κεντρικής και της νοτιοανατολικής Ευρώπης[1]. Η εκτεταμένη ευρωπαϊκή εξάρτηση από το ρωσικό αέριο συζητήθηκε εις βάθος, καθώς ορισμένες χώρες, όπως η Ουγγαρία, είναι σχεδόν πλήρως εξαρτώμενες από την Gazprom σε ό,τι αφορά τις εγχώριες ενεργειακές τους ανάγκες, ενώ άλλες, όπως η Ελλάδα, η Ισπανία και η Ιταλία, είχαν ήδη διαφοροποιήσει  το ενεργειακό μείγμα τους, εισάγοντας υγροποιημένο φυσικό αέριο από τη Βόρεια Αφρική, συγκεκριμένα από την Αλγερία, επί τη βάσει μακροπρόθεσμων συμβάσεων με τη Sonatrach[2]. Μέσα από αυτήν την κρίση, η λέξη «διαφοροποίηση» εισήχθη στο ενεργειακό λεξιλόγιο της Ευρώπης, αναφορικά με τις πηγές αλλά και τις οδούς, ενώ προτάθηκε το πρόγραμμα του Νοτίου Διαδρόμου Φυσικού Αερίου, με την περιοχή της νοτιοανατολικής Ευρώπης να τίθεται στο επίκεντρο της νέας ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής στον τομέα της ενέργειας. Ως εκ τούτου, με την απόφαση αριθ. 1364/2006/ΕΚ, η ΕΕ όρισε επισήμως το Δίκτυο Φυσικού Αερίου 3 (NG 3), που θα συνέδεε για πρώτη φορά τις ευρωπαϊκές αγορές με την Κασπία Θάλασσα και τη Μέση Ανατολή, γνωστού ως Νοτίου Διαδρόμου Φυσικού Αερίου στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής στρατηγικής για την ενεργειακή ασφάλεια[3]. Το επόμενο βήμα ήταν η τρίτη δέσμη μέτρων για την ενέργεια, το νέο αντιμονοπωλιακό νομοθετικό πλαίσιο στον τομέα της ενέργειας, που προβλέπει ότι όλα τα κράτη-μέλη της ΕΕ πρέπει να έχουν πρόσβαση στο αέριο τουλάχιστον τριών διαφορετικών προμηθευτών, είτε απευθείας είτε μέσω άλλων κρατών μελών,  δια μέσου αγωγών ή τερματικών υγροποιημένου φυσικού αερίου[4].

Η κρίση ενώπιον της οποίας βρίσκονται τώρα τα ευρωπαϊκά κράτη αφορά κυρίως τις εξαιρετικά υψηλές τιμές στην προμήθεια αερίου, όχι μόνο από τη Ρωσία αλλά κι από κι από άλλες παραγωγούς χώρες, σε συνδυασμό με τα χαμηλά επίπεδα αποθήκευσης αερίου το καλοκαίρι του 2021 στις κεντρικές εγκαταστάσεις αποθήκευσης, στο Baumgarten της Αυστρίας.

Η Ευρώπη βρίσκεται τώρα ενώπιον μιας τρίτης ενεργειακής κρίσης, αφ’ ης στιγμής η Ρωσία, την 21η Φεβρουαρίου του 2022, αναγνώρισε την ανεξαρτησία της αυτοανακηρυχθείσας αυτόνομης Δημοκρατίας του Ντονέτσκ και του Λουχάνσκ στην ανατολική Ουκρανία, και, δύο μέρες μετά, εισέβαλε στην Ουκρανία[5]. Ωστόσο, τα χαρακτηριστικά της τρέχουσας κρίσης είναι διαφορετικά σε σύγκριση με το 2006 και το 2009, καθώς δεν υπάρχει διακοπή στη ροή αερίου από τη Ρωσία, παρά τις σκληρές στρατιωτικές επιχειρήσεις στο ουκρανικό έδαφος, εξαιτίας του γεγονότος ότι η οδός μέσω του ουκρανικού δικτύου αερίου εν μέρει αντικαθίσταται από τον άρτι κατασκευασθέντα αγωγό Turkish Stream[6]. Ούτε στο δίκτυο διαμετακόμισης φυσικού αερίου μέσω Ουκρανίας προς την κεντρική και ανατολική Ευρώπη έχει υπάρξει κάποια διακοπή[7]. Αρκετές ευρωπαϊκές χώρες επέλεξαν να κινηθούν γρήγορα, αγοράζοντας επιπρόσθετες σημαντικές ποσότητες αερίου από την Gazprom εντός των πρώτων ημερών των στρατιωτικών επιχειρήσεων στην Ουκρανία, φοβούμενες υψηλές αυξήσεις στην τιμή του αερίου διεθνώς. Η κρίση ενώπιον της οποίας βρίσκονται τώρα τα ευρωπαϊκά κράτη αφορά κυρίως τις εξαιρετικά υψηλές τιμές στην προμήθεια αερίου, όχι μόνο από τη Ρωσία αλλά κι από κι από άλλες παραγωγούς χώρες, σε συνδυασμό με τα χαμηλά επίπεδα αποθήκευσης αερίου το καλοκαίρι του 2021 στις κεντρικές εγκαταστάσεις αποθήκευσης, στο Baumgarten της Αυστρίας. Αξίζει να σημειωθεί ότι, σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία της Gazprom (09/03/2022), η Ευρώπη άντλησε 49.5 δις κυβικά μέτρα φυσικού αερίου από τις υπόγειες εγκαταστάσεις αποθήκευσης, ενώ απομένει μόνο το 27% του ευρωπαϊκού αποθέματος, με τις γερμανικές αποθήκες να είναι κατά 74,4% άδειες, και τις γαλλικές κατά 80.3%[8]. Προκειμένου να αναπληρωθούν αυτές οι ποσότητες στις ευρωπαϊκές εγκαταστάσεις αποθήκευσης ως τον επόμενο χειμώνα, η Ευρώπη θα πρέπει να προμηθευτεί σημαντικές ποσότητες αερίου, ποσότητες άνευ προηγουμένου, πράγμα που θα επηρεάσει καθοριστικά τις τιμές του αερίου στην Ευρώπη.

Ωστόσο, οφείλει να σημειωθεί ότι, παρά τις τεταμένες ευρω-ρωσικές σχέσεις και τις προσπάθειες αρκετών ευρωπαϊκών χωρών για διαφοροποίηση του ενεργειακού μείγματός τους, το εμπόριο φυσικού αερίου ανάμεσα στις δύο πλευρές έχει αυξηθεί σημαντικά, ιδίως μετά το 2017, ενώ έχουν πλέον διευθετηθεί οι δύο μακρόχρονες διαμάχες, αναφορικά με τις μονοπωλιακές πρακτικές της Gazprom και το Τρίτο Ενεργειακό Πακέτο. Επιπλέον, ρωσικές εταιρείες έκαναν επενδύσεις σε νέα έργα υποδομής για την εξαγωγή αερίου στην Ευρώπη, συμπεριλαμβανομένου του τερματικού υγροποιημένου φυσικού αερίου Yamal LNG, που τέθηκε σε λειτουργία τον Δεκέμβριο του 2017, και του αγωγού Nord Stream II. Η κατασκευή του τελευταίου έχει ήδη ολοκληρωθεί, ωστόσο δεν έχει τεθεί ακόμη σε λειτουργία, καθώς ο συγκεκριμένος αγωγός έχει χρησιμοποιηθεί τόσο από την ΕΕ όσο και από τις ΗΠΑ ως μέσο άσκησης πολιτικής πίεσης στη Μόσχα για την επίθεσή της στην Ουκρανία. Επιπροσθέτως, οφείλει να τονιστεί το γεγονός ότι, παρά τον πόλεμο στην Ουκρανία, η πώληση ρωσικού αερίου στην Ευρώπη δεν σταμάτησε, ενώ οι περισσότερες ευρωπαϊκές εταιρείες φυσικού αερίου αγόρασαν επιπλέον ποσότητες ρωσικού αερίου από την Gazprom, επί τη βάσει των ήδη κλεισμένων διμερών συμβάσεων με τον ρωσικό ενεργειακό γίγαντα, καθώς η τιμή της Gazprom είναι χαμηλότερη από την τιμή του υγροποιημένου που πωλείται στην Ευρώπη ή την τιμή διαπραγμάτευσης στη spot αγορά. Ωστόσο, η ακραία επιθετικότητα της Ρωσίας προς την Ουκρανία έχει θέσει στο επίκεντρο την εναλλακτική της αύξησης του μεριδίου του υγροποιημένου αερίου στο ευρωπαϊκό ενεργειακό μείγμα, καθώς και την ενίσχυση της διμερούς ενεργειακής συνεργασίας με το Αζερμπαϊτζάν.

Σε γενικές γραμμές, η προοπτική αύξησης της ευρωπαϊκής δυναμικότητας εισαγωγής φυσικού αερίου – σε ποσοστό αύξησης 35% σε σχέση με την τρέχουσα δυναμικότητα – αντίκειται στον στόχο που έχει ήδη θέσει η ΕΕ για μηδενικές εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου ως το 2050. Η ολοκλήρωση του συνόλου των υποδομών φυσικού αερίου (των αγωγών και των τερματικών υγροποιημένου φυσικού αερίου), που αυτήν τη στιγμή είναι στο στάδιο κατασκευής ή προκατασκευής, θα προσέθετε 222 δις κυβικά μέτρα ετησίως στη δυναμικότητα εισαγωγής φυσικού αερίου της ΕΕ, ωστόσο απειλεί τον μεσοπρόθεσμο στόχο της για μείωση των εκπομπών κατά 55% ως το 2030[9]. Οι εν λόγω στόχοι είναι πιθανό να αναθεωρηθούν, λαμβάνοντας υπόψη την εν εξελίξει κρίση στην Ουκρανία.

Τα αποθέματα του Νότιου Διαδρόμου Φυσικού Αερίου

Η πρώτη πηγή προμήθειας αερίου που προωθήθηκε ως εναλλακτική της Ρωσίας ήταν η Κασπία Θάλασσα, και συγκεκριμένα το Αζερμπαϊτζάν. 

Όπως περιγράφει και η βιβλιογραφία, σε ό,τι αφορά τη νοτιοανατολική Ευρώπη, η συλλογιστική της ανάπτυξης του Νοτίου Διαδρόμου Φυσικού Αερίου την τελευταία δεκαετία ήταν η μείωση της εξάρτησης από το ρωσικό αέριο. Η πρώτη πηγή προμήθειας αερίου που προωθήθηκε ως εναλλακτική της Ρωσίας ήταν η Κασπία Θάλασσα, και συγκεκριμένα το Αζερμπαϊτζάν. Οι πόροι πετρελαίου και φυσικού αερίου της Κασπίας τράβηξαν τη διεθνή προσοχή μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991, όταν κατέστησαν δυνατές οι επενδύσεις της Δύσης στους ενεργειακούς τομείς των πλέον ανεξάρτητων παράκτιων κρατών[10]. Οι ανακαλύψεις τριών μεγάλων κοιτασμάτων σήμαναν την αύξηση της οικονομικής σημασίας της Κασπίας παγκοσμίως: Του Shah Deniz στο Αζερμπαϊτζάν, του Kashagan στο Καζακστάν, και του Galkynysh στο Τουρκμενιστάν[11]. Οι εξαγωγές πετρελαίου του Καζακστάν είναι κυρίως προς τις ΗΠΑ, μέσω του Caspian Pipeline Consortium και από το λιμάνι του Novorossisk στη Μαύρη Θάλασσα, ενώ εφοδιάζουν και την τεράστια αγορά της Κίνας, δια μέσου του αγωγού Central Asian Gas Pipeline. Οι εξαγωγές αερίου του Τουρκμενιστάν είναι προς γείτονες χώρες της κεντρικής Ασίας, όπως το Ουζμπεκιστάν, αλλά και προς την Κίνα, επί τη βάσει μιας μακροπρόθεσμης διμερούς συμφωνίας. Το Τουρκμενιστάν θα μπορούσε ενδεχομένως να προμηθεύει και την Ευρώπη με φυσικό αέριο, όμως κάτι τέτοιο θα προϋπέθετε την κατασκευή ενός υποθαλάσσιου αγωγού στον πυθμένα της Κασπίας Θάλασσας. Το Αζερμπαϊτζάν, και από γεωγραφικής άποψης και αναφορικά με τα διαθέσιμα αποθέματά του, βρίσκεται σε πολύ καλύτερη θέση να προμηθεύσει αέριο στη νοτιοανατολική Ευρώπη. Τα επιβεβαιωμένα αποθέματα του  Αζερμπαϊτζάν πλέον ανέρχεται σε 1,3 τρις κυβικά μέτρα, έπειτα από την ανακάλυψη του υποθαλάσσιου κοιτάσματος του Shah Deniz[12]. Εκτός από το Shah Deniz, οι νέες ανακαλύψεις υποθαλάσσιων κοιτασμάτων της τελευταίας δεκαετίας αναπόφευκτα θα αυξήσουν την παραγωγή και θα αναβαθμίσουν τις εξαγωγές στην Ευρώπη τη δεκαετία μετά το 2020, υπό τον όρο να συνεχιστούν οι επενδύσεις ξένων κεφαλαίων ανεξαρτήτως των διακυμάνσεων στις τιμές του πετρελαίου διεθνώς. Κοιτάσματα όπως το Umid (200 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα και 40 εκατομμύρια τόνοι συμπυκνωμένου αερίου), το Bebek (400 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα και 80 εκατομμύρια τόνοι συμπυκνωμένου αερίου), το Shafag-Asiman (300 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα) και το Nakhchivan (300 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα), που βρίσκονται στον υποθαλάσσιο τομέα του Αζερμπαϊτζάν στην Κασπία, θα απαιτήσουν σημαντικές ξένες επενδύσεις, προκειμένου να  μπορέσουν να τροφοδοτήσουν τον Διάδρομο και τους μελλοντικούς διασυνδετηρίους του στη νοτιοανατολική και την κεντρική Ευρώπη[13]. Ωστόσο, η πιο ελπιδοφόρα ανακάλυψη ήταν το υποθαλάσσιο κοίτασμα του Absheron, με εκτιμώμενο απόθεμα 350 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα  και 45 εκατομμύρια τόνους συμπυκνωμένου αερίου[14]. Η Socar, η κρατική εταιρεία φυσικού αερίου και πετρελαίου του Αζερμπαϊτζάν, σχεδιάζει να συνδυάσει την παραγωγή του Shah Deniz και του Absheron, προκειμένου να φτάσει τα 40 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα ετησίως, και να αυξήσει την εξαγωγή αερίου προς την Ευρώπη μετά το 2022, όταν θα έχει τεθεί σε λειτουργία η νέα υποδομή φυσικού αερίου στη νοτιοανατολική Ευρώπη[15].

Η γεωστρατηγική σημασία του Αζερμπαϊτζάν ως πηγής προμήθειας για την Ευρώπη έχει αυξηθεί, δεδομένων των γεωπολιτικών εξελίξεων στην Ουκρανία, και η νέα γενιά κοιτασμάτων του θεωρείται η ζωτικής σημασίας πρώτη πηγή διαφοροποίησης   για τη 2η φάση του Νότιου Διαδρόμου Φυσικού Αερίου και τους μελλοντικούς διασυνδετηρίους αγωγούς στη νοτιοανατολική Ευρώπη.

Η πρώτη πηγή προμήθειας του Νότιου Διαδρόμου Φυσικού Αερίου, ιδίως της 2ης φάσης του, είναι το Αζερμπαϊτζάν και, συγκεκριμένα, το κοίτασμα Shah Deniz, σύμφωνα με τις Βρυξέλλες. Το συνολικό μήκος του Διαδρόμου είναι 3.500 χιλιόμετρα, και χωρίζεται σε τρία μέρη: στον αγωγό του Νοτίου Καυκάσου (SCP), από το Μπακού στο Ερζουρούμ της Τουρκίας, στον αγωγό Trans-Anatolian Pipeline (TANAP), που θα διασχίζει την Τουρκία και θα φτάνει στα ελληνικά σύνορα στους Κήπους Έβρου, και στον Διαδριατικό Αγωγό Φυσικού Αερίου (TAP), μέσω Ελλάδας, Αλβανίας και Αδριατικής Θάλασσας, ως την Ιταλία[16]. Οι συμβάσεις, που έχουν υπογραφεί μεταξύ της Socar και των εταιρειών αερίου της Ελλάδας (ΔΕΠΑ), της Αλβανίας (Albgaz) και της Ιταλίας (Snam Rete), προβλέπουν αρχικό όγκο 10 δισεκατομμυρίων κυβικών μέτρων τον χρόνο, με πρόβλεψη για διπλασιασμό του όγκου μετά το 2025[17]. Είναι σαφές ότι αυτές οι ποσότητες αζερικού αερίου αποτελούν μια μικρή – στην πραγματικότητα, συμβολική – διαφοροποίηση έναντι του ρωσικού για την Ευρώπη. Ωστόσο, είναι μια αρχή. Η κοινοπραξία ανακοίνωσε (στις 17 Μαρτίου του 2022) ότι η αρχική δυναμικότητα των 10 δισεκατομμυρίων κυβικών μέτρων τον χρόνο έχει επιτευχθεί, με τα 8,5 από αυτά να έχουν παραδοθεί στην Ιταλία. Σύμφωνα με την επίσημη δήλωση της επικεφαλής εμπορικής λειτουργίας του TAP, «Ο TAP μπορεί να διπλασιάσει τη δυναμικότητά του, επεκτείνοντάς τη σταδιακά έως και τα 20 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα φυσικού αερίου ετησίως εντός διαστήματος 45-65 μηνών, εφόσον ληφθούν σχετικά αιτήματα κατά τη δεσμευτική φάση ενός market test και αξιολογηθεί συνολικά η οικονομική βιωσιμότητα των αιτημάτων. Η έναρξη της επόμενης δεσμευτικής φάσης του market test έχει προγραμματιστεί για τον Ιούλιο του 2023. Ωστόσο, ο TAP μπορεί να επιταχύνει αυτό το χρονοδιάγραμμα και να ξεκινήσει τη δεσμευτική φάση του market test το 2022, υπό την προϋπόθεση ότι κατά την τρέχουσα περίοδο της δημόσιας διαβούλευσης θα υπάρξει ενδιαφέρον για πρώιμη έναρξη της δεσμευτικής φάσης»[18]. Η γεωστρατηγική σημασία του Αζερμπαϊτζάν ως πηγής προμήθειας για την Ευρώπη έχει αυξηθεί, δεδομένων των γεωπολιτικών εξελίξεων στην Ουκρανία, και η νέα γενιά κοιτασμάτων του θεωρείται η ζωτικής σημασίας πρώτη πηγή διαφοροποίησης   για τη 2η φάση του Νότιου Διαδρόμου Φυσικού Αερίου και τους μελλοντικούς διασυνδετηρίους αγωγούς στη νοτιοανατολική Ευρώπη[19].

Οι διασυνδετήριοι αγωγοί φυσικού αερίου στη νοτιοανατολική Ευρώπη

Ο IGB είναι το πρώτο έργο που υλοποιείται στο πλαίσιο του Νότιου Διαδρόμου Φυσικού Αερίου.

Η δεύτερη φάση προβλέπει διασυνδετηρίους του TAP στην Ελλάδα, πρώτα με τη Βουλγαρία, μέσω του διασυνδετηρίου αγωγού Ελλάδας-Βουλγαρίας (IGB), που θα εκτείνεται από την Κομοτηνή ως τη Στάρα Ζαγόρα.  Η κατασκευή του ξεκίνησε στα τέλη του 2018, ενώ αναμένεται να τεθεί σε εμπορική λειτουργία τον Ιούλιο του 2022. Η Socar και η Bulgargaz έχουν ήδη υπογράψει σύμβαση για τρία δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα ετησίως, με δυνατότητα επέκτασης στα πέντε τα επόμενα χρόνια[20]. Ο IGB (μήκους 182 χιλιομέτρων) θα διασυνδέεται με τον TAP στην Ελλάδα, στην περιοχή της Κομοτηνής, ενώ ο φορέας υλοποίησης του αγωγού είναι η εταιρεία ICGB AD, της οποίας μέτοχοι είναι η Bulgargaz, με ποσοστό 50% και η ΥΑΦΑ ΠΟΣΕΙΔΩΝ[21], με ποσοστό 50%[22]. Ο IGB είναι το πρώτο έργο που υλοποιείται στο πλαίσιο του Νότιου Διαδρόμου Φυσικού Αερίου, αλλά και του Κάθετου Διαδρόμου, καθώς προβλέπονται περαιτέρω επεκτάσεις στη Ρουμανία, τη Σερβία και την Ουγγαρία, με την Ελλάδα να αποτελεί τον κόμβο διαμετακόμισης αζερικού φυσικού αερίου στη νοτιοανατολική Ευρώπη. Από αυτήν την άποψη, χαρτογραφούνται αρκετά ακόμη έργα διασύνδεσης στην περιοχή: οι διασυνδετήριοι αγωγοί Βουλγαρίας-Σερβίας (IBS) και Βουλγαρίας-Ρουμανίας (IBR), και στη συνέχεια ο διασυνδετήριος με την Ουγγαρία, οι οποίοι θα έχουν και δυνατότητα αντίστροφης ροής.  Στη σύνοδο κορυφής ΕΕ-Δυτικών Βαλκανίων στη Σόφια τον Μάιο του 2018, η Βουλγαρία και η Σερβία υπέγραψαν Κοινή Δήλωση για την κατασκευή διασυνδετηρίου αγωγού Βουλγαρίας-Σερβίας (IBS, Δημήτροβγκραντ-Νις), με σκοπό να διασυνδεθεί με τον TAP. Το σερβικό μέρος αυτού του αγωγού έχει ήδη ενταχθεί από την ΕΕ στη λίστα Έργων Κοινού Ενδιαφέροντος, με 49.6 εκατομμύρια ευρώ να έχουν ήδη εγκριθεί. Η κατασκευή του ξεκίνησε φέτος τον Φεβρουάριο, ενώ αναμένεται να τεθεί σε λειτουργία και να διαμετακομίσει για πρώτη φορά αζερικό αέριο στη Σερβία το 2023[23]. Ανάλογες κοινές δηλώσεις έχουν επίσης υπογραφεί για τους διασυνδετηρίους αγωγούς Βουλγαρίας-Ρουμανίας και Ρουμανίας-Ουγγαρίας, ενώ αμφότεροι έχουν επίσης ενταχθεί στη λίστα Έργων Κοινού Ενδιαφέροντος της ΕΕ. Ως εκ τούτου, όλα αυτά τα έργα θα υλοποιηθούν από τις τοπικές εταιρείες φυσικού αερίου με τη συγχρηματοδότηση των ταμείων και των χρηματοδοτικών ιδρυμάτων της ΕΕ, δηλαδή της ΕΤΕπ (της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων) και της ΕΤΑΑ (της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης).

Το δεύτερο έργο που προωθείται στη νοτιοανατολική Ευρώπη είναι ο διασυνδετήριος αγωγός Θεσσαλονίκη-Γευγελή, που θα συνδέει την Ελλάδα με τη Βόρεια Μακεδονία, μια χώρα σχεδόν πλήρως εξαρτώμενη από το ρωσικό αέριο.

Το δεύτερο έργο που προωθείται στη νοτιοανατολική Ευρώπη είναι ο διασυνδετήριος αγωγός Θεσσαλονίκη-Γευγελή, που θα συνδέει την Ελλάδα με τη Βόρεια Μακεδονία, μια χώρα σχεδόν πλήρως εξαρτώμενη από το ρωσικό αέριο. Ο αγωγός (μήκους 120 χιλιομέτρων) θα ξεκινάει από τον σταθμό συμπίεσης στη Νέα Μεσημβρία, στα περίχωρα της Θεσσαλονίκης, και θα εκτείνεται ως τη Γευγελή και το Στιπ, ενώ προβλέπεται και επέκταση του διασυνδετηρίου αγωγού στο Κόσοβο[24].  Το 2018 στα Σκόπια, οι διαχειρίστριες εταιρείες των εθνικών συστημάτων φυσικού αερίου των δύο χωρών, ο ΔΕΣΦΑ και η NER JSC SKOPJE, υπέγραψαν Μνημόνιο Συναντίληψης για την προώθηση της κατασκευής του εν λόγω διασυνδετηρίου αγωγού φυσικού αερίου. Επί του παρόντος, συνεχίζονται οι διαβουλεύσεις αναφορικά με τη διενέργεια του market test και την έκδοση Τελικής Επενδυτικής Απόφασης για το έργο, μετά την έναρξη της κατασκευής του αγωγού το 2022 βάσει χρονοδιαγράμματος. Στο σημείο αυτό, ας σημειωθεί ότι ακόμη δεν έχει υπογραφεί κάποια σύμβαση  μεταξύ Βόρειας Μακεδονίας και Αζερμπαϊτζάν, μολονότι το έργο εντάσσεται στο πλαίσιο του Νότιου Διαδρόμου Φυσικού Αερίου. Όπως επισημαίνει ο Samorukov, η Βουλγαρία, η Ρουμανία, η Βόρεια Μακεδονία και η Σερβία είναι νευραλγικές χώρες σε ό,τι αφορά την εφαρμογή της στρατηγικής της ευρωπαϊκής διαφοροποίησης[25]. Ωστόσο, η Βουλγαρία και η Σερβία έχουν στενές, ιστορικές σχέσεις με τη Ρωσία, ενώ αμφότερες μετέχουν στο ευρωπαϊκό τμήμα του Turkish Stream, προσθέτοντας έτσι μεγαλύτερες ποσότητες ρωσικού αερίου στο ενεργειακό τους μείγμα.[26].

Η περίπτωση του υγροποιημένου φυσικού αερίου

Οι μεγαλύτερες ποσότητες θα κατευθύνονται στις ασιατικές αγορές, και πρωτίστως στην Κίνα, που αυτήν τη στιγμή είναι ο πρώτος και ο μεγαλύτερος αγοραστής αμερικανικού υγροποιημένου φυσικού αερίου. 

Τον Ιούλιο του 2017, ο τότε πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ, και ο τότε Αμερικανός πρόεδρος, Ντόναλντ Τραμπ, συμφώνησαν να ενισχύσουν τη συνεργασία Ευρωπαϊκής Ένωσης και ΗΠΑ στον τομέα της ενέργειας, ιδιαιτέρως στη σφαίρα του υγροποιημένου φυσικού αερίου, με σκοπό την εξαγωγή αμερικανικού υγροποιημένου φυσικού αερίου στην Ευρώπη, προκειμένου να διαφοροποιηθεί και να καταστεί ασφαλέστερος ο ενεργειακός εφοδιασμός της τελευταίας[27]. Οι ΗΠΑ έγιναν καθαρός εξαγωγέας φυσικού αερίου το 2017, με τις εξαγωγές υγροποιημένου φυσικού αερίου να αυξάνονται κατά 58% στο πρώτο μισό του 2018, σε σχέση με την ίδια περίοδο του 2017. Σύμφωνα με τα προκαταρκτικά στοιχεία, οι εξαγωγές αμερικανικού υγροποιημένου φυσικού αερίου  εμφάνισαν αύξηση που υπερβαίνει το 50% σε σχέση και με το προηγούμενο έτος. Φέτος, αναμένεται να τεθούν σε λειτουργία περισσότερα τερματικά υγροποιημένου φυσικού αερίου, πράγμα που αναπόφευκτα θα οδηγήσει τις ΗΠΑ να καταλάβουν τη θέση του Κατάρ, ως ο δεύτερος μεγαλύτερος εξαγωγέας υγροποιημένου φυσικού αερίου στον κόσμο[28]. Οι μεγαλύτερες ποσότητες θα κατευθύνονται στις ασιατικές αγορές, και πρωτίστως στην Κίνα, που αυτήν τη στιγμή είναι ο πρώτος και ο μεγαλύτερος αγοραστής αμερικανικού υγροποιημένου φυσικού αερίου. Εντούτοις, μεσοπρόθεσμα και ενόψει της εξελισσόμενης κρίσης στην Ουκρανία, η Ευρώπη είναι ένας από τους βασικούς προορισμούς των εξαγωγών αμερικανικού υγροποιημένου φυσικού αερίου, αφενός λόγω της ήδη εγκατεστημένης υποδομής υγροποιημένου φυσικού αερίου και της αυξανόμενης ζήτησης στην ευρωπαϊκή αγορά, κι αφετέρου λόγω του στόχου που έχει θέσει για μείωση της εξάρτησής της από το ρωσικό αέριο. Δεδομένης της τρέχουσας ενεργειακής κρίσης, αλλά και των πιο συντονισμένων ευρωπαϊκών προσπαθειών για περαιτέρω αποστασιοποίηση από το ρωσικό αέριο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αναμένει σημαντική αύξηση στις εισαγωγές αμερικανικού υγροποιημένου φυσικού αερίου τα επόμενα χρόνια, και, ως εκ τούτου, προωθεί την κατασκευή τερματικών υγροποιημένου φυσικού αερίου σε όλη την Ευρώπη, από τη Βαλτική ως το Αιγαίο.

Η ευρωπαϊκή στρατηγική για το αμερικανικό υγροποιημένο φυσικό αέριο είναι προσανατολισμένη στον Κάθετο Διάδρομο, σε τέσσερις νευραλγικές χώρες, όλες τους κράτη-μέλη της ΕΕ και βασικές χώρες-μέλη του ΝΑΤΟ: στην Πολωνία, στη Λιθουανία, στην Κροατία και στην Ελλάδα.

Η ευρωπαϊκή στρατηγική για το αμερικανικό υγροποιημένο φυσικό αέριο είναι προσανατολισμένη στον Κάθετο Διάδρομο, σε τέσσερις νευραλγικές χώρες, όλες τους κράτη-μέλη της ΕΕ και βασικές χώρες-μέλη του ΝΑΤΟ: στην Πολωνία, στη Λιθουανία, στην Κροατία και στην Ελλάδα[29]. Η Λιθουανία και η Πολωνία έχουν πρόσφατα εγκαταστήσει τερματικά υγροποιημένου φυσικού αερίου στη Βαλτική, με στόχο να μειώσουν την εξάρτησή τους από τη Ρωσία. Στον νότο, ο τερματικός σταθμός υγροποιημένου φυσικού αερίου της Ρεβυθούσας στην Ελλάδα είναι ένας από τους μεγαλύτερους της Μεσογείου. Ο σταθμός κατά κύριο λόγο λαμβάνει υγροποιημένο φυσικό αέριο από την Αλγερία, στο πλαίσιο της μακροπρόθεσμης σύμβασης μεταξύ του ΔΕΠΑ και της Sonatrach, ωστόσο λαμβάνει και spot φορτία από τις ΗΠΑ. Ο απώτερος στόχος της αμερικανικής ενεργειακής στρατηγικής για την Ευρώπη είναι να καταλάβουν οι ΗΠΑ ένα μερίδιο του ευρωπαϊκού ενεργειακού μείγματος, εξάγοντας υγροποιημένο φυσικό αέριο σε νευραλγικές ευρωπαϊκές χώρες στον Κάθετο Διάδρομο. Με αυτόν το τρόπο, το αμερικανικό υγροποιημένο φυσικό αέριο θα μπορέσει να επαναεριοποιηθεί και έτσι να μπει στα συστήματα φυσικού αερίου της κεντρικής και της νοτιοανατολικής Ευρώπης, και να προμηθεύσει χώρες, όπως είναι η Βόρεια Μακεδονία κι η Ουγγαρία, με αέριο πέραν του ρωσικού. Για τον λόγο αυτόν, εκτός του σταθμού της Ρεβυθούσας, προωθείται και η κατασκευή μίας δεύτερης μονάδας υγροποιημένου φυσικού αερίου στο λιμάνι της Αλεξανδρούπολης, στη βόρεια Ελλάδα[30]. Εφόσον ολοκληρωθεί, Η Πλωτή Μονάδα Αποθήκευσης και Αεριοποίησης (FSRU) θα προμηθεύει με αέριο την αγορά της Ελλάδας, της Βουλγαρίας, της Ρουμανίας και της Σερβίας, καθώς το υγροποιημένο φυσικό αέριο θα επαναεριοποιείται στην Αλεξανδρούπολη[31]. Το FSRU θα είναι διασυνδεδεμένο με τον TAP και τον IGB, καθώς και με τους διασυνδετηρίους αγωγούς IBS και IBR[32]. Επιπλέον, αξίζει να σημειωθεί ότι ο διασυνδετήριος αγωγός Θεσσαλονίκη-Γευγελή ενδέχεται επίσης να διασυνδεθεί με το FSRU, δια μέσου του TAP, προκειμένου να εφοδιάζει τη Βόρεια Μακεδονία όχι μόνο με αζερικό αλλά και με επαναεριοποιημένο αμερικανικό αέριο.

Συμπεράσματα

Το ευρωπαϊκό τμήμα του Turkish Stream συνιστά τη νότια πτέρυγα της στρατηγικής του Κρεμλίνου για την προμήθεια ρωσικού φυσικού αερίου στη νοτιοανατολική Ευρώπη:  στη Βουλγαρία, στη Βόρεια Μακεδονία, στην Ελλάδα, στη Σερβία και, από το 2023, στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη.

Εντούτοις, παρ’ όλες αυτές τις προσπάθειες διαφοροποίησης, η Ρωσία είναι και, κατά πάσα πιθανότητα, θα παραμείνει η βασική πηγή προμήθειας ενέργειας των ευρωπαϊκών αγορών, με δύο αγωγούς που καλύπτουν το μεγαλύτερο μέρος της ευρωπαϊκής ηπείρου. Στον βορρά, ο αγωγός Yamal προμηθεύει με σημαντικές ποσότητες αερίου τη γερμανική και την πολωνική αγορά,   ενώ ο αγωγός Nord Stream 1 προσθέτει ακόμη περισσότερο ρωσικό αέριο στον αγωγό OPAL της Γερμανίας. Η κατασκευή του αγωγού Nord Stream 2 έχει ήδη ολοκληρωθεί, μολονότι, όπως αναφέρθηκε αναλυτικά παραπάνω, δεν έχει τεθεί ακόμη σε λειτουργία, εξαιτίας της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία[33]. Το ευρωπαϊκό τμήμα του Turkish Stream συνιστά τη νότια πτέρυγα της στρατηγικής του Κρεμλίνου για την προμήθεια ρωσικού φυσικού αερίου στη νοτιοανατολική Ευρώπη:  στη Βουλγαρία, στη Βόρεια Μακεδονία, στην Ελλάδα, στη Σερβία και, από το 2023, στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη[34] [35]. Τόσο το ευρωπαϊκό όσο και το τουρκικό σκέλος του Turkish Stream θα έχουν μέγιστη απόδοση 15,75 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα ετησίως[36]. Η φιλοσοφία πίσω από τον Turkish Stream έγκειται στην παράκαμψη της διέλευσης μέσω Ουκρανίας, δηλαδή του παλιού σοβιετικού αγωγού Trans Balkan. Αυτό εξυπηρετεί τρεις στρατηγικούς στόχους:  απομονώνει την Ουκρανία, υποβαθμίζει τη στρατηγική σημασία του Νότιου Διαδρόμου Φυσικού Αερίου, και επεκτείνει το ρωσικό αέριο σε όλη τη νοτιοανατολική Ευρώπη. Ο Turkish Stream ήδη είναι πλήρως λειτουργικός[37], κι αξίζει να σημειωθεί ότι η προμήθεια ρωσικού αερίου δεν σταμάτησε λόγω των πολεμικών επιχειρήσεων στην Ουκρανία, ούτε στη νοτιοανατολική Ευρώπη ούτε στην ίδια την Ουκρανία.

Αν υλοποιηθούν όλοι οι προαναφερθέντες διασυνδετήριοι αγωγοί του Διαδρόμου, τότε ένα νέο, ολιστικό σύστημα διανομής θα προμηθεύει το σύνολο της νοτιοανατολικής Ευρώπης με αζερικό αέριο και με υγροποιημένο φυσικό αέριο, μειώνοντας έτσι τη ρωσική κυριαρχία. Λαμβάνοντας υπόψη όλα τα παραπάνω, είναι σαφές πως η Ευρωπαϊκή Ένωση επιδιώκει να δημιουργήσει ένα δίκτυο αγωγών και διασυνδέσεων φυσικού αερίου σε όλη την κεντρική και νοτιοανατολική Ευρώπη, με τη βόρεια Ελλάδα να αποτελεί τον κύριο κόμβο διαμετακόμισης φυσικού αερίου, από την Κασπία Θάλασσα, υγροποιημένου φυσικού αερίου, από τις ΗΠΑ, κι ενδεχομένως κι άλλων πηγών, ως την πρώτη ρεαλιστική εναλλακτική απέναντι στο ρωσικό αέριο. Επιπλέον, φαίνεται πως οι προοπτικές για υγροποιημένο φυσικό αέριο στη νοτιοανατολική Ευρώπη είναι πολύ καλύτερες από ό,τι ήταν κάποια χρόνια πριν· με όλες τις νέες προοπτικές εν όψει, το υγροποιημένο φυσικό αέριο, είτε αμερικανικό είτε όχι, αναδεικνύεται σαφέστατα σε σοβαρή εναλλακτική έναντι του ρωσικού αερίου.

[1] Βλ. Bud Coote (2017), The Caspian Sea and Southern Gas Corridor, A view from Russia. The Atlantic Council of the United States.

[2] Τον Ιανουάριο του 2009, μετά τη διακοπή προμήθειας φυσικού αερίου μέσω του διαβαλκανικού αγωγού Trans Balkan Pipeline, η Ελλάδα έστελνε φυσικό αέριο στη Βουλγαρία με αναστροφή της ροής στον αγωγό.

[3] Ευρωπαϊκή Επιτροπή. 2014. Ευρωπαϊκή Στρατηγική για την Ενεργειακή Ασφάλεια. COM (2014) 330 final, 28 Μαΐου.

[4] Ευρωπαϊκή Επιτροπή. 2010. Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών COM (2010) 639 final; Ενέργεια 2020, Μια στρατηγική για ανταγωνιστική, αειφόρο και ασφαλή ενέργεια.

[5] Βλ. (22 Φεβρουαρίου 2022), Putin signs decrees on recognizing Donetsk and Lugansk republics, TASS, https://tass.com/politics/1407731.

[6] Το πρώτο μέρος του Turkish Stream προς την Τουρκία εγκαινιάστηκε το 2020, και το δεύτερο προς την νοτιοανατολική Ευρώπη, με σημείο εισόδου τη Βουλγαρία, το 2021. Το δίκτυο Turkish Stream έχει επεκταθεί επίσης στη Δημοκρατία της Βόρειας Μακεδονίας, ενώ προβλέπονται περαιτέρω επεκτάσεις στη Σερβία και την Ομοσπονδία της Βοσνίας – Ερζεγοβίνης.  Ως εκ τούτου, ο παλιός διαβαλκανικός αγωγός Trans Balkan Pipeline, μέσω Ουκρανίας, Ρουμανίας και Βουλγαρίας, έχει αντικατασταθεί από το Turkish Stream.

[7] Βλ. (2022), Gazprom continues supplying gas for transit to Europe via Ukraine as normal, TASS,

https://tass.com/economy/1419629.

[8] Βλ. (2022), Record gas pumping into European UGSF by winter to seriously affect price, TASS, https://tass.com/economy/1419245.

[9] Βλ. Mason Inman, Greig Aitken & Scott Zimmerman (Απρίλιος 2021), Europe Gas Tracker Report 2021.

[10] Βλ. Terence Adams (2002), Caspian oil & gas development and the Black Sea region, στο Europe’s Black Sea Dimension, επιμ. Michael Emerson, Center for European Policy Studies, σ. 41-44.

[11] Βλ. BP Statistical Review of World Energy. 2011, 2021.

[12] Βλ. John Roberts (2003), Caspian oil & gas: how far have we come and where are we going?, στο Oil, Transition and Security in Central Asia, επιμ. Sally Cummings, Routledge Curzon, σ. 143.

[13] Βλ. Plamen Dimitrov (2016), Is Azerbaijani gas a game changer in Balkan energy geopolitics? Caucasus International Journal. 2: 35-37.

[14] Βλ. Simon Pirani (2018), Let’s not exaggerate: Southern Gas Corridor to 2030. Oxford Institute for Energy Studies.

[15] Βλ. Andreas Stergiou & Marika Karagianni (2019), Does energy cause ethnic war? East Mediterranean and Caspian Sea. Natural gas and regional conflicts, Cambridge Scholars Publishing.

[16] Βλ. TAP pipeline consortium. Southern Gas Corridor. https://www.tap-ag.com/the-pipeline/the-big-picture/southern-gas-corridor.

[17] Βλ. John Roberts (2018), Europe’ s Southern Gas Corridor: the Italian (Dis) connection. The Atlantic Council of the United States.

[18] Ανακοίνωση TAP 17/03/22. Ο TAP μεταφέρει τα πρώτα 10 bcm φυσικού αερίου στην Ευρώπη.

[19] Βλ. John Roberts (2018), Three pipelines and Three Seas: BRUA, TAP and IAP. The Atlantic Council of the United States.

[20] Βλ. (Οκτώβριος 2017), Details of IGB fulfilment plan to bring Azerbaijani gas to Bulgaria disclosed. AzerNews. https://www.azernews.az/oil_and_gas/120630.html

[21] Η ΥΑΦΑ ΠΟΣΕΙΔΩΝ, δηλαδή «Υποθαλάσσιος Αγωγός Φυσικού Αερίου Ελλάδος – Ιταλίας ΠΟΣΕΙΔΩΝ Α.Ε.», είναι ελληνική εταιρεία στην οποία συμμετέχουν ισομερώς η ΔΕΠΑ και η Ιταλική EDISON.

[22] Βλ. (Οκτώβριος 2019), Agreements for financing the gas connection Bulgaria – Greece are signed, Novinite, https://www.novinite.com/articles/200825/Agreements+For+Financing+the+Gas+Connection+Bulgaria+-+Greece+Are+Signed.

[23] Βλ. (Φεβρουάριος 2022), 8th Ministerial Meeting of Southern Gas Corridor Advisory Council features plenary sessions on expansion of project and energy transition, AzerTac.

https://azertag.az/en/xeber/8th_Ministerial_Meeting_of_Southern_Gas_Corridor_Advisory_Council_features_plenary_sessions_on_expansion_of_project_and_energy_transition-2001386

[24] Βλ. (26 Νοεμβρίου 2018), ΔΕΣΦΑ: «Ξεκλειδώνει» ο αγωγός φυσικού αερίου Ελλάδας – Σκοπίων, Πρώτο Θέμα, https://www.protothema.gr/economy/article/842084/desfa-xekleidonei-o-agogos-fusikou-aeriou-elladas-skopion.

[25] Βλ. Maxim Samorukov (2017), Russia’s tactics in the Western Balkans. Carnegie Europe,

https://carnegieeurope.eu/strategiceurope/74612.

[26] Βλ. Gina Cohen (2019), Natural gas import and export routes in South- East Europe and Turkey. IENE, Working Paper No26.

[27] Βλ. Nikos Tsafos (2018), US LNG to Europe after the Trump-Juncker agreement. Center for Strategic and International Studies, https://www.csis.org/analysis/us-lng-europe-after-trump-juncker-agreement.

[28] Το τερματικό υγροποιημένου φυσικού αερίου Sabine Pass τέθηκε σε λειτουργία το 2016 στη Λουιζιάνα. Το 2020, η εταιρεία Cheniere Energy έθεσε για πρώτη φορά σε λειτουργία τη μονάδα υγροποιημένου φυσικού αερίου Corpus Christi, ενώ τον Σεπτέμβριο του 2022 αναμένεται να τεθεί σε λειτουργία το τρένο 6-10 του Calcassieu Pass, επίσης στη Λουιζιάνα.

[29] Βλ.. (2018), Europe to become a massive buyer of US LNG, Trump says, Bloomberg. https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-07-25/europe-to-become-massive-buyer-of-u-s-lng-trump-says

[30] Η Πλωτή Μονάδα Αποθήκευσης και Αεριοποίησης (FSRU) Αλεξανδρούπολης θα αποτελέσει την τέταρτη πύλη εισόδου φυσικού αερίου της Ελλάδας, με δυναμικότητα 6,1 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα ετησίως και χωρητικότητα αποθήκευσης έως και 170.000 κυβικών μέτρων υγροποιημένου αερίου. Η Τελική Επενδυτική Απόφαση για την κατασκευή της  έχει εκδοθεί από τους μετόχους της Gastrade SA, κι η λειτουργία της αναμένεται να ξεκινήσει ως το τέλος του.

[31] Βλ. Gastrade. http://www.gastrade.gr/en/the-company/news-press-releases/gastrade_fid_asfa_alexandroupolis_(en).aspx.

[32] Βλ. (2019), A look ahead to 2019 and beyond, IENE, Briefing Note No10: 13-14.

[33] Σε πλήρη λειτουργία, ο Nord Stream 2 θα προμηθεύει τη Γερμανία με 55 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα επιπλέον ετησίως, μία ποσότητα που η γερμανική ηγεσία καλείται να υποκαταστήσει άμεσα, προκειμένου να μπορέσει να καλύψει τις εγχώριες ενεργειακές απαιτήσεις.

[34] Το υποθαλάσσιο μέρος του στη Μαύρη Θάλασσα έχει μήκος 910 χιλιόμετρα, ενώ το ηπειρωτικό μέρος του θα εκτείνεται 180 χιλιόμετρα μέσα στην Τουρκία. Ο αγωγός εκτείνεται από τη Μαύρη Θάλασσα ως το  Kiyikoy, δυτικά της Ιστανμπούλ, κι από εκεί συνεχίζει στα βουλγαρο-τουρκικά σύνορα. Το δεύτερο μέρος του αγωγού εκτείνεται στη Βουλγαρία, τη Βόρεια Μακεδονία και τη Σερβία, ενώ θα υπάρξει έργο διασύνδεσης  ανάμεσα στο Βελιγράδι και τη Σερβική Δημοκρατία Βοσνίας-Ερζεγοβίνης.

[35] Βλ. (2019), Turk Stream branch to Serbia to start in 2020, Hurriyet Daily News, http://www.hurriyetdailynews.com/turkstream-branch-to-serbia-to-start-in-2020-147295.

[36] Βλ. Marika Karagianni (2016), Is Turkish Stream able to change the energy developments in Europe? Baku: Caspian Center for Energy & Environment- ADA (Azerbaijan Diplomatic Academy).

[37] Βλ. Rigzone (2018), Turk Stream gas pipeline offshore section complete.

https://www.rigzone.com/news/turkstream_gas_pipeline_offshore_section_complete-20-nov-2018-157526-article/