Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο Υπουργών της ΕΕ κατέληξαν πρόσφατα σε συμφωνία σχετικά με τα πιστοποιητικά COVID-19, με σκοπό τη διευκόλυνση των ταξιδιών και την αναζωογόνηση του τουρισμού στην Ευρώπη. Αν και το πιστοποιητικό αναμένεται να απλοποιήσει σημαντικά τα ταξίδια εντός της ΕΕ, η μαζική του χρήση δεν στερείται επιστημονικών, νομικών και ηθικών προκλήσεων. Η παρούσα ανάλυση ρίχνει φως στις βασικές αρχές του συμφωνηθέντος πλαισίου και υπογραμμίζει τις θέσεις και τις πρωτοβουλίες των βασικών ενδιαφερομένων. Εξετάζει επίσης τα μεγάλα ηθικά και νομικά ζητήματα που σχετίζονται με την έκδοση του πιστοποιητικού και προβαίνει σε μια σειρά συστάσεων που θα μπορούσαν να συμβάλουν στην αποτελεσματική αντιμετώπιση ορισμένων από αυτές τις προκλήσεις, ώστε να εξασφαλιστεί η κοινωνικά υπεύθυνη και αποτελεσματική χρήση αυτού του νέου Ενωσιακού εργαλείου.

Το κείμενο υπογράφει ο Μιχάλης Κρητικός, Ερευνητής του ΕΛΙΑΜΕΠ, Ερευνητικός Εταίρος σε θέματα Τεχνητής Νοημοσύνης στη Σχολή Διακυβέρνησης του Ελεύθερου Πανεπιστημίου των Βρυξελλών. Μπορείτε να το διαβάσετε εδώ.

Εισαγωγή

Από τη στιγμή της έγκρισης και της αρχικής κυκλοφορίας των πρώτων εμβολίων, το ερώτημα κατά πόσο ο εμβολιασμός κατά του COVID-19 θα οδηγούσε σε ειδικούς κανόνες για εμβολιασμένα άτομα έχει αποτελέσει αντικείμενο αντιπαράθεσης στον δημόσιο διάλογο τόσο εντός της ΕΕ, όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι κανόνες αυτοί μετουσιώθηκαν πρόσφατα στα ψηφιακά πιστοποιητικά εμβολιασμού, τα οποία επιτρέπουν ελεύθερες και ασφαλείς μετακινήσεις ανά την Ευρώπη.

Η ιδέα των διαβατηρίων εμβολιασμού δεν είναι νέα, καθώς χρονολογείται ήδη από τη δεκαετία του 1890 κατά τη διάρκεια της τρίτης πανδημίας πανώλης. Η χρήση πιστοποιητικών εμβολιασμού για διεθνή ταξίδια έχει πίσω της μακρά ιστορία, με πολλές χώρες να απαιτούν για παράδειγμα την παρουσίαση απόδειξης εμβολιασμού κατά του κίτρινου πυρετού προκειμένου να επιτρέψουν την είσοδο στο έδαφός τους. Οι έλεγχοι πιστοποιητικών εμβολιασμού υπάγονται στους Διεθνείς Υγειονομικούς Κανονισμούς που θεσπίστηκαν το 1951 από τα κράτη μέλη του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (και οι οποίοι αντικαταστάθηκαν από τους Διεθνείς Κανονισμούς Υγείας το 1969).

Επί του παρόντος, ο κίτρινος πυρετός αποτελεί τη μόνη ασθένεια για την οποία σύμφωνα με τους Διεθνείς Κανονισμούς Υγείας μία χώρα μπορεί να ζητήσει απόδειξη εμβολιασμού ως προϋπόθεση εισόδου, αν και πολλές χώρες θέτουν τις δικές του προϋποθέσεις σχετικά με τους εμβολιασμούς. Κατά συνέπεια, η τρέχουσα εκδοχή του διαβατηρίου είναι η εγκεκριμένη από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας κίτρινη κάρτα, η οποία χρησιμοποιείται από τους ταξιδιώτες σε συγκεκριμένες χώρες ως απόδειξη εμβολιασμού για τον κίτρινο πυρετό προς αποφυγή μετάδοσης της ασθένειας.

Δεδομένων των ανωτέρω, προκρίθηκε η ιδέα της έκδοσης ενός πιστοποιητικού ή διαβατηρίου εμβολιασμού κατά του COVID-19 για ταξιδιωτική χρήση, η οποία βασίζεται στη διασύνδεση της κατάστασης της υγείας (καθεστώς εμβολιασμού ή/και αποτελέσματα εξετάσεων) με τον έλεγχο της ταυτότητας, με σκοπό τον καθορισμό αδειών, δικαιωμάτων και ελευθεριών (όπως η πρόσβαση σε ταξιδιωτικά μέσα ή σε δραστηριότητες πολιτιστικού και αθλητικου χαρακτήρα). Τα πιστοποιητικά αυτά έχουν σχεδιαστεί ώστε να παρέχουν ασφαλή και διακριτικό έλεγχο όσων έχουν εμβολιαστεί, ο οποίος περιλαμβάνει μία διαδικασία επαλήθευσης.

Αρκετές χώρες έχουν αρχίσει να εφαρμόζουν ή εξετάζουν το ενδεχόμενο χρήσης των λεγόμενων «ψηφιακών διαβατηρίων υγείας» ή «διαβατηρίων ανοσίας», τουτέστιν ενός εργαλείου για την πρόσβαση σε ορισμένους χώρους, δραστηριότητες και εκδηλώσεις. Υπολογίζεται ότι επί του παρόντος βρίσκονται σε εφαρμογή περισσότερα από 70 ψηφιακά διαβατήρια υγείας και 14 εφαρμογές διαβατηρίων εμβολιασμού παγκοσμίως. Το Ισραήλ άρχισε να εκδίδει «πράσινα πιστοποιητικά» τον Φεβρουάριο του 2021 για τους εμβολιασμένους πολίτες του προκειμένου να αποκαταστήσει την κυκλοφορία στο εσωτερικό της χώρας και την πρόσβαση σε επιχειρήσεις όπως γυμναστήρια και θέατρα. Άλλες χώρες, όπως η Κίνα, το Μπαχρέιν, η Γεωργία και 16 χώρες της ΕΕ που χρησιμοποιούν το ψηφιακό πιστοποιητικό της ΕΕ, εκδίδουν ψηφιακά πιστοποιητικά εμβολιασμού για τους εμβολιασμένους πολίτες τους προκειμένου να τους επιτραπεί να ταξιδέψουν στο εξωτερικό.

Παρά τη συνεισφορά τους σε μια ασφαλή επάνοδο στην κανονικότητα, η εξέλιξη και η υλοποίηση των ψηφιακών πιστοποιητικών υγείας ενέχει σημαντικές επιστημονικές, τεχνικές, ηθικές και νομικές προκλήσεις, οι οποίες χρήζουν άμεσης προσοχής σε επίπεδο πολιτικής, καθώς και ολοκληρωμένων και φιλικών προς τους πολίτες λύσεων.

Το νομικό πλαίσιο της ΕΕ

“Το πιστοποιητικό αποσκοπεί στη διευκόλυνση της ασφαλούς και ελεύθερης μετακίνησης κατά τη διάρκεια της πανδημίας του COVID-19 μέσω της παροχής απόδειξης είτε για τον εμβολιασμό ενός ατόμου κατά του COVIV-19, είτε για αρνητικό αποτέλεσμα εξέτασης, είτε για την ανάρρωση από τον COVID-19.”

Σε επίπεδο ΕΕ, ύστερα από μια μακρά περίοδο διαπραγματεύσεων το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο κατέληξαν πρόσφατα σε συμφωνία σχετικά με το ψηφιακό πιστοποιητικό COVID της ΕΕ. Το πιστοποιητικό αποσκοπεί στη διευκόλυνση της ασφαλούς και ελεύθερης μετακίνησης κατά τη διάρκεια της πανδημίας του COVID-19 μέσω της παροχής απόδειξης είτε για τον εμβολιασμό ενός ατόμου κατά του COVIV-19, είτε για αρνητικό αποτέλεσμα εξέτασης, είτε για την ανάρρωση από τον COVID-19. Στην πράξη πρόκειται για τρία διαφορετικά πιστοποιητικά.

Το νομικό πλαίσιο με τη μορφή του Κανονισμού 2021/953 σχετικά με πλαίσιο για την έκδοση, την επαλήθευση και την αποδοχή διαλειτουργικών πιστοποιητικών εμβολιασμού κατά της COVID-19, διαγνωστικού της ελέγχου και ανάρρωσης από αυτή (Ψηφιακό Πιστοποιητικό COVID της ΕΕ) με σκοπό να διευκολυνθεί η ελεύθερη κυκλοφορία κατά τη διάρκεια της πανδημίας της COVID-19 θα τεθεί σε ισχύ την 1η Ιουλίου 2021. Το πιστοποιητικό θα είναι διαθέσιμο σε ψηφιακή και έντυπη μορφή, θα περιλαμβάνει κωδικό QR και θα εκδίδεται δωρεάν. Κατά συνέπεια, όσοι έχουν εμβολιαστεί θα προμηθεύονται πιστοποιητικά που περιλαμβάνουν πληροφορίες εμβολιασμού κατά του COVID-19. Το πιστοποιητικό δεν θα αποτελεί προϋπόθεση εξάσκησης του δικαιώματος ελεύθερης μετακίνησης και δεν θα θεωρείται ταξιδιωτικό έγγραφο.

“Το πιστοποιητικό αποσκοπεί στη διευκόλυνση της ασφαλούς και ελεύθερης μετακίνησης κατά τη διάρκεια της πανδημίας του COVID-19 μέσω της παροχής απόδειξης είτε για τον εμβολιασμό ενός ατόμου κατά του COVIV-19, είτε για αρνητικό αποτέλεσμα εξέτασης, είτε για την ανάρρωση από τον COVID-19.”

Σύμφωνα με τους συμφωνηθέντες κανονισμούς, τα κράτη-μέλη θα πρέπει να απέχουν από την επιβολή πρόσθετων ταξιδιωτικών περιορισμών, όπως έλεγχοι ή καραντίνα, εκτός εάν ακολουθούν την αρχή της αναλογικότητας και κριθούν απαραίτητοι για τη διαφύλαξη της δημόσιας υγείας. Σε περίπτωση επιβολής ταξιδιωτικών περιορισμών, τα κράτη-μέλη θα πρέπει να ενημερώσουν τα υπόλοιπα κράτη-μέλη και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ει δυνατόν 48 ώρες νωρίτερα. Θα πρέπει να εξηγήσουν τους λόγους επιβολής αυτών των περιορισμών, το εύρος τους, την ημερομηνία έναρξης επιβολής και τη διάρκειά τους. Οι πληροφορίες αυτές θα πρέπει να δημοσιευθούν 24 ώρες πριν τα μέτρα τεθούν σε ισχύ. Εντούτοις, εναπόκειται στις εθνικές κυβερνήσεις να αποφασίσουν κατά πόσο ταξιδιώτες με πιστοποιητικά θα πρέπει να μπαίνουν σε καραντίνα ή να υποβάλλονται σε εξετάσεις.

“Η νομοθεσία παρέχει στα κράτη-μέλη την επιλογή να αποδέχονται πιστοποιητικά εμβολιασμού για εμβόλια που έχουν εγκριθεί σε εθνικό επίπεδο ή έχουν ολοκληρώσει την διαδικασία καταχώρησης έκτακτης ανάγκης του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (WHO).”

Όταν ένα άτομο παρουσιάζει ένα πιστοποιητικό εμβολιασμού ενός εκ των εγκεκριμένων από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων (ΕΜΑ) εμβόλια, τα κράτη-μέλη είναι υποχρεωμένο να το κάνουν δεκτό για σκοπούς διευκόλυνσης της ελευθερίας μετακίνησης. Η νομοθεσία παρέχει στα κράτη-μέλη την επιλογή να αποδέχονται πιστοποιητικά εμβολιασμού για εμβόλια που έχουν εγκριθεί σε εθνικό επίπεδο ή έχουν ολοκληρώσει την διαδικασία καταχώρησης έκτακτης ανάγκης του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (WHO). Πρέπει να σημειωθεί πως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή βρίσκεται σε διαδικασία ανάπτυξης μίας κοινής ψηφιακής υποδομής που θα επιτρέπει την επιβεβαίωση της γνησιότητας αυτών των πιστοποιητικών, ενώ τα κράτη-μέλη θα πρέπει να αναπτύξουν διαλειτουργικές τεχνικές λύσεις σε εθνικό επίπεδο για την έκδοση και την επεξεργασία τέτοιων πιστοποιητικών.

Νομικές και κοινωνικο-ηθικές προκλήσεις

“…η επιστημονική γνώση σε αυτόν τον τομέα περιλαμβάνει πολλούς σημαντικούς άγνωστους παράγοντες σχετικά με τους κινδύνους που αμβλύνονται λόγω του εμβολιασμού, το κατά πόσο οι εμβολιασμοί αποτρέπουν την πιθανότητα μετάδοσης, η διάρκεια και ο τύπος ανοσίας των εμβολιασμένων και όσων έχουν αναρρώσει, καθώς και το εύρος προστασίας που παρέχει ο εμβολιασμός, ειδικότερα έναντι των μεταλλάξεων.”

Παρότι τα πιστοποιητικά παρουσιάζονται ως η λύση στο αδιέξοδο της ελεύθερης μετακίνησης που προκάλεσε η πανδημία, ζητήματα επιστημονικής, ηθικής, νομικής και πολιτικής φύσεως σχετικά με τον σχεδιασμό, τη χρήση και την ηθική των διαβατηρίων εμβολιασμού, τα οποία ενδέχεται να επηρεάσουν τον βαθμό υιοθέτησης, αποδοχής και χρήσης τους, χρήζουν προσεκτικότερης μελέτης.

  • Πρώτον και κύριον, η επιστημονική γνώση σε αυτόν τον τομέα περιλαμβάνει πολλούς σημαντικούς άγνωστους παράγοντες σχετικά με τους κινδύνους που αμβλύνονται λόγω του εμβολιασμού, το κατά πόσο οι εμβολιασμοί αποτρέπουν την πιθανότητα μετάδοσης, η διάρκεια και ο τύπος ανοσίας των εμβολιασμένων και όσων έχουν αναρρώσει, καθώς και το εύρος προστασίας που παρέχει ο εμβολιασμός, ειδικότερα έναντι των μεταλλάξεων. Με άλλα λόγια, δεδομένου πως η αρχιτεκτονική αυτών των εμβολίων βασίζεται σε μία εξελισσόμενη επιστήμη, οποιαδήποτε επιστημονικά ευρήματα και απόψεις που αποκλίνουν ή απομακρύνονται από την τρέχουσα γνωσιακή βάση ενδέχεται να θέσουν υπό αμφισβήτηση ή και να υπονομεύσουν τα επιστημονικά θεμέλια της διαδικασίας.
  • Από τεχνικής σκοπιάς, δεν υπάρχουν προς το παρόν ξεκάθαροι διεθνείς κανόνες και πολιτικές που να καθοδηγούν τη χρήση ηλεκτρονικών πιστοποιητικών εμβολιασμού εν μέσω του COVID-19. Συνεπώς, η διάθεση και η χρήση των ηλεκτρονικών πιστοποιητικών COVID-19 ενδέχεται να προσκρούσει σε διάφορα εμπόδια, όπως ανομοιογενή πρωτόκολλα επικοινωνίας, ζητήματα τυποποίησης και διαλειτουργικότητας με άλλες εφαρμογές, καθώς και ζητήματα ιδιωτικότητας και ασφάλειας.

Επιπροσθέτως, δεδομένου πως οι παραδοσιακές κάρτες εμβολιασμού δύνανται να πλαστογραφηθούν μέσω εύκολα προσβάσιμων τεχνολογικών μέσων, ο κίνδυνος πλαστών πιστοποιητικών COVID-19 είναι πραγματικός. Την 1η Φεβρουαρίου 2021, η Europol εξέδωσε έγκαιρη προειδοποίηση σχετικά με την παράνομη πώληση πιστοποιητικών ψευδούς αρνητικής εξέτασης για τον COVID-19.

Άμεσα συσχετιζόμενο με το ζήτημα της απουσίας διεθνών συμφωνιών είναι και αυτό των ψηφιακών προτύπων. Επί του παρόντος δεν υπάρχει τυποποιημένη καθοδήγηση σχετικά με τον σχεδιασμό των διαβατηρίων εμβολιασμού κατά του COVID-19, συμπεριλαμβανομένων προτύπων για θέματα όπως η προστασία δεδομένων και η διαλειτουργικότητα. Η Ομάδα Εργασίας Έξυπνου Πιστοποιητικού Εμβολιασμού του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας έδωσε στη δημοσιότητα τον πρώτο γύρο καθοδήγησης, καλύπτοντας βασικές προδιαγραφές, πρότυπα και ένα πλαίσιο εμπιστοσύνης για ένα ψηφιακό πιστοποιητικό εμβολιασμού για τη διευκόλυνση της εφαρμογής αποτελεσματικών και διαλειτουργικών ψηφιακών λύσεων τον Μάρτιο του 2021, ενώ το δίκτυο ηλεκτρονικής υγείας της ΕΕ έχει υιοθετήσει ένα πλαίσιο εμπιστοσύνης για τη διαλειτουργικότητα των πιστοποιητικών υγείας.

  • Από άποψη εναρμόνισης εντός της ΕΕ, προκύπτουν ερωτήματα σχετικά με το κατά πόσο η εισαγωγή του πιστοποιητικού COVID-19 της ΕΕ θα καταφέρει να θέσει τα θεμέλια για ενιαίες απαιτήσεις και περιορισμούς, τους οποίους τα κράτη-μέλη θα μπορούσαν να εισάγουν και να εφαρμόσουν, όπως η καραντίνα, ο αυτοπεριορισμός ή η εξέταση για μόλυνση από τον SARS-CoV-2. Σύμφωνα με τους συμφωνηθέντες κανόνες, τα κράτη-μέλη έχουν τη δυνατότητα αποδοχής ή απόρριψης των τεστ αντιγόνου, της ηλικίας από την οποία το πιστοποιητικό θα είναι υποχρεωτικό, των διαφορετικών περιόδων ισχύος των τεστ PCR ή ακόμα και του απαιτούμενου χρονοδιαγράμματος ύστερα από την ολοκλήρωση του εμβολιασμού.

Δεδομένου επίσης πως το πιστοποιητικό της ΕΕ βασίζεται αποκλειστικά σε εμβόλια που έχουν εγκριθεί σε επίπεδο ΕΕ, προκύπτουν ερωτήματα σχετικά με τη δυνατότητα ταξιδιού και το καθεστώς εμβολιασμού Ευρωπαίων και μη πολιτών που έχουν λάβει μη εγκεκριμένα από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων εμβόλια, όπως τα Sputnik V, Sinopharm, Covishield και Convidecia. Θα μπορούσαν να επιτευχθούν πιθανές διμερείς συμφωνίες μεταξύ κρατών μελών της ΕΕ και τρίτων χωρών που αποκλίνουν από τη συμφωνηθείσα διαδικασία πιστοποίησης σε επίπεδο ΕΕ; Τέλος, η ΕΕ θα χρειαστεί να συνάψει συμφωνίες με χώρες εκτός ΕΕ προκειμένου να αναγνωριστούν αυτά τα διαβατήρια για διεθνή ταξίδια.

  • Η εισαγωγή εμβολίων και ψηφιακών διαβατηρίων υγείας εγείρει ερωτήματα προστασίας δεδομένων, ιδιωτικότητας και ασφάλειας, καθώς τα διαβατήρια εμβολίων χρησιμοποιούν ευαίσθητες προσωπικές πληροφορίες που είναι δυνητικά ευάλωτες σε επιθέσεις, ειδικά εάν αυτά τα δεδομένα αποθηκεύονται σε μια κεντρική βάση δεδομένων σε κάθε κράτος-μέλος.

Η ανάπτυξη της χρήσης αυτών των πιστοποιητικών μπορεί να χρειαστεί να θεωρηθεί ως επεξεργασία δεδομένων σε μεγάλη κλίμακα, ώστε οποιαδήποτε μη εξουσιοδοτημένη πρόσβαση σε αυτά τα δεδομένα θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια νέα μορφή παρακολούθησης της υγείας. Μια άλλη σημαντική ανησυχία είναι η πιθανότητα επαναχρησιμοποίησης των δεδομένων από όσους έχουν πρόσβαση σε αυτές τις βάσεις δεδομένων, όπως οι αρχές μεταφορών, για σκοπούς διαφορετικούς από εκείνους που είχαν αρχικά σχεδιαστεί.

Συνεπώς, η χρήση αυτού του πιστοποιητικού θα πρέπει να ακολουθεί τις αρχές της αποτελεσματικότητας, της αναγκαιότητας και της αναλογικότητας και οι φορείς που θα κληθούν να ελέγχουν και να επεξεργάζονται τα δεδομένα σε επίπεδο κρατών-μελών θα πρέπει να οριστούν με σαφήνεια. Οποιαδήποτε συλλογή  ή επεξεργασία δεδομένων θα πρέπει να απαγορεύεται ή να επιτρέπεται σε εξαιρετικές περιπτώσεις επί τη βάσει μιας μελέτης επιπτώσεων προστασίας δεδομένων. Μια τέτοια μελέτη θα ήταν απαραίτητη για τον εντοπισμό κινδύνων για την ασφάλεια και την ιδιωτικότητα και τη συγκεκριμενοποίηση του τύπου των απαιτούμενων μέτρων προστασίας.

“Κατά συνέπεια, θα πρέπει να υπάρχουν σαφώς καθορισμένες παράμετροι, όπως ο περιορισμός του σκοπού και η ελαχιστοποίηση των δεδομένων, προκειμένου να μειωθούν οι κίνδυνοι για την προστασία των δεδομένων.”

Κατά συνέπεια, θα πρέπει να υπάρχουν σαφώς καθορισμένες παράμετροι, όπως ο περιορισμός του σκοπού και η ελαχιστοποίηση των δεδομένων, προκειμένου να μειωθούν οι κίνδυνοι για την προστασία των δεδομένων που θα ανακύψουν από τη στιγμή που τα κράτη-μέλη θα ξεκινήσουν να εξετάζουν την επέκταση της εφαρμογής του Ψηφιακού Πράσινου Πιστοποιητικού για άλλους σκοπούς.

“Η χρήση αυτών των διαβατηρίων θα μπορούσε να δημιουργήσει κίνδυνο διακρίσεων και κοινωνικών διαιρέσεων, καθώς θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για τον καθορισμό του βαθμού ελευθερίας ή των δικαιωμάτων και προνομίων ενός ατόμου.”

  • Η διαθεσιμότητα του πιστοποιητικού εγείρει επίσης πολλαπλά νομικά και ηθικά ερωτήματα σχετικά με την προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων (διάκριση μεταξύ ατόμων βάσει της κατάστασης της υγείας τους), τα οποία μπορεί να επηρεάσουν την κοινωνική συνοχή και αλληλεγγύη. Η χρήση αυτών των διαβατηρίων θα μπορούσε να δημιουργήσει κίνδυνο διακρίσεων και κοινωνικών διαιρέσεων, καθώς θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για τον καθορισμό του βαθμού ελευθερίας ή των δικαιωμάτων και προνομίων ενός ατόμου. Παρότι τα διαβατήρια εμβολιασμού μπορεί να συνεισφέρουν στην επαναφορά στην κανονικότητα, ενδέχεται επίσης να επιδεινώσουν υφιστάμενες ανισότητες καθώς οι προϋποθέσεις απόκτησης του πιστοποιητικού διαφέρουν από χώρα σε χώρα, δεδομένου πως κάθε κράτος κατέχει αποκλειστικές αρμοδιότητες ως προς τον καθορισμό των ατόμων που θα εμβολιαστούν, εκείνων που θα υποβληθούν σε εξέταση και εκείνων που θα θεωρηθούν πως διαθέτουν ανοσία.

“Χωρίς τις κατάλληλες εγγυήσεις, τα πιστοποιητικά μπορεί να οδηγήσουν σε μία κοινωνία δύο ταχυτήτων, με τους εμβολιασμένους να απολαμβάνουν πλήρως τα δικαιώματά τους και τους μη εμβολιασμένους να αντιμετωπίζουν το ενδεχόμενο κοινωνικού στιγματισμού, ιδιαίτερα στον χώρο εργασίας.”

Κατά συνέπεια, τα ζητήματα ισότητας είναι τόσο εσωτερικά (ανθρώποι που δεν δύνανται να εμβολιαστούν για ιατρικούς λόγους ή συγκεκριμένες  ομάδες πληθυσμού  που παρουσιάζονται διστακτικές απέναντι στον εμβολιασμό), όσο και διεθνή (αναφορικά με την πρόσβαση σε εμβόλια για υπό ανάπτυξη χώρες  ή άτομα εμβολιασμένα με εμβόλια που δεν έχουν εγκριθεί από την ΕΕ. Χωρίς τις κατάλληλες εγγυήσεις, τα πιστοποιητικά μπορεί να οδηγήσουν σε μία κοινωνία δύο ταχυτήτων, με τους εμβολιασμένους να απολαμβάνουν πλήρως τα δικαιώματά τους και τους μη εμβολιασμένους να αντιμετωπίζουν το ενδεχόμενο κοινωνικού στιγματισμού, ιδιαίτερα στον χώρο εργασίας.

  • Πέρα από την κάλυψη των ειδικών αναγκών ενός συστήματος διαβατηρίων ανοσίας, υπάρχει μεγάλος κίνδυνος αυτά τα πιστοποιητικά να χρησιμοποιηθούν σε μόνιμη βάση για σκοπούς που υπερβαίνουν τις συγκεκριμένες ανάγκες του ταξιδιού. Η πιθανότητα αναντιστοιχίας μεταξύ της αποστολής και της λειτουργίας αυτού του πιστοποιητικού απειλεί να μετατρέψει αυτό το νέο τεχνολογικό μέσο σε μια προεπιλεγμένη ψηφιακή ταυτότητα χωρίς τις απαραίτητες εγγυήσεις και ελέγχους. Αυτό θα σήμαινε πρακτικά ότι τα πιστοποιητικά χρησιμοποιούνται για άλλους σκοπούς από αυτούς που αρχικά υποστηριζόταν, όπως στο πλαίσιο της απασχόλησης ή σε άλλους τομείς. Επομένως, πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στη χρήση αυτών των διαβατηρίων ανοσίας για ευρύτερους, μη ιατρικούς σκοπούς, όπως για την πρόσβαση ατόμων σε συγκεκριμένες τοποθεσίες ή δραστηριότητες.

Θέσεις των κύριων ενδιαφερόμενων φορέων

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έχει προειδοποιήσει ρητά για τη χρήση αυτών των πιστοποιητικών για διεθνή ταξίδια εξαιτίας της περιορισμένης πληροφόρησης σχετικά με τον αντίκτυπο των εμβολίων στη μετάδοση του COVID και την περιορισμένη διαθεσιμότητα των εμβολίων, ενώ έχει εκφράσει ανησυχίες σχετικά με τις επιχειρησιακές, ηθικές και διπλωματικές συνέπειες του γεγονότος πως συγκεκριμένα άτομα επωφελούνται από προνόμια στα οποία άλλοι δεν έχουν την ίδια πρόσβαση. Το Ίδρυμα Ada Lovelace δημοσίευσε ένα μακρύ κατάλογο σημείων ελέγχου, συνιστώντας σε κυβερνήσεις και προγραμματιστές να συντονιστούν καθώς τα διαβατήρια προχωρούν.

Επιπλέον, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Προστασίας Δεδομένων και ο Ευρωπαίος Επόπτης Προστασίας Δεδομένων δημοσίευσαν κοινή γνωμάτευση για το πιστοποιητικό, η οποία συστήνει την απαγόρευση πρόσβασης στα δεδομένα από τα κράτη-μέλη μετά το τέλος της πανδημίας και τονίζει την ανάγκη τήρησης από τις κυβερνήσεις των αρχών της «αποτελεσματικότητας, της αναγκαιότητας και της αναλογικότητας» και της συμπερίληψης «ισχυρών και ειδικών μέτρων προστασίας», τα οποία θα πρέπει να εφαρμόζονται ύστερα από μελέτη επιπτώσεων. Σε μια δήλωση σχετικά με ζητήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων που σχετίζονται με ένα «πιστοποιητικό εμβολίου» και παρόμοια έγγραφα, η Επιτροπή Βιοηθικής του Συμβουλίου της Ευρώπης ζητά προσεκτική εξέταση των προκλήσεων που θέτει ένα τέτοιο πιστοποιητικό και σχετικά με τα μέτρα που λαμβάνονται για να διασφαλιστεί ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα και οι θεμελιώδεις ελευθερίες όλων των ατόμων προωθούνται και προστατεύονται.

Μια ομάδα οργανώσεων δημοσίου συμφέροντος τόνισε επίσης την έλλειψη μέτρων προστασίας κατά της παρακολούθησης από την εκδούσα αρχή (ηλεκτρονική επαλήθευση) και την ανάγκη επαλήθευσης εκτός σύνδεσης μέσω βασικών δημόσιων υποδομών που θα συμμορφώνονται με την αρχή της ιδιωτικότητας βάσει του σχεδιασμού. Όταν η εγκυρότητα ενός πιστοποιητικού επαληθεύεται, η εκδούσα αρχή δεν θα λάβει γνώση σχετικά με τη διαδικασία ή τις περιστάσεις της επαλήθευσης. Τέλος, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Προστασίας Δεδομένων, σε συνεργασία με τον Ευρωπαίο Επόπτη Προστασίας Δεδομένων, εξέδωσε την κοινή γνωμάτευση 04/2021 σχετικά με τη νομοθετική πρόταση της Επιτροπής, η οποία υπογραμμίζει την ανάγκη καλύτερου καθορισμού του σκοπού του Πράσινου Ψηφιακού Πιστοποιητικού και της πρόβλεψης μηχανισμού παρακολούθησης της χρήσης του πιστοποιητικού από τα κράτη-μέλη.

Τέλος, πολλοί διεθνείς οργανισμοί έχουν ήδη ξεκινήσει προσπάθειες καθορισμού προτύπων και συντονισμού του σχεδιασμού και της εφαρμογής διαβατηρίων εμβολιασμού για διεθνή ταξίδια, συμπεριλαμβανομένων του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ως μέρους της εντολής του βάσει των Διεθνών Κανονισμών Υγεία), του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ, του Διεθνούς Εμπορικού Επιμελητηρίου και της Διεθνούς Ένωσης Αεροπορικών Ταξιδιών.

Συστάσεις πολιτικής

Καθώς πολλές χώρες επιταχύνουν τους εμβολιασμούς και κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο προσπαθούν να αποκαταστήσουν κάποιο επίπεδο κανονικότητας, η ζήτηση για διαβατήρια εμβολιασμού τόσο για εγχώρια, όσο και για διεθνή χρήση, θα αυξάνεται με την πάροδο του χρόνου. Η ασφάλεια, η γνησιότητα, η διατήρηση της ιδιωτικότητας, η αδιαβλητότητα και η εγκυρότητα αυτών των πιστοποιητικών, αλλά και η αποκλειστική τους χρήση για ταξιδιωτικούς σκοπούς, θα καθορίσουν τον βαθμό κοινωνικής αποδοχής τους.

Είναι επομένως απαραίτητο να δημιουργηθεί ένα πλαίσιο εμπιστοσύνης που θα καθορίζει τους κανόνες και τις υποδομές για την αξιόπιστη και ασφαλή έκδοση και επαλήθευση των πιστοποιητικών. Οι απαιτούμενες υποδομές θα πρέπει να μπορούν να λειτουργούν σε διαφορετικά δημοφιλή λειτουργικά συστήματα, διασφαλίζοντας παράλληλα ότι προστατεύονται από απειλές κυβερνο-ασφάλειας, ενώ τα κράτη-μέλη θα πρέπει να εφαρμόζουν ισχυρά μέτρα προστασίας σύμφωνα με τους κανόνες της ΕΕ για την προστασία των δεδομένων.

“Το πλαίσιο εμπιστοσύνης θα πρέπει να βασίζεται στην αρχή της ιδιωτικότητας βάσει σχεδιασμού, συμπεριλαμβανομένων αυστηρών περιόδων διατήρησης δεδομένων, προκειμένου να διασφαλιστεί η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.”

Ταυτόχρονα, υπάρχει ανάγκη διασφάλισης της των προσωπικών δεδομένων που περιέχονται στα πιστοποιητικά μόνο προς επαλήθευση των πληροφοριών που περιλαμβάνονται στο πιστοποιητικό, προκειμένου να διευκολυνθεί η άσκηση του δικαιώματος ελεύθερης κυκλοφορίας εντός της Ένωσης. Για τον σκοπό αυτό, οι υπεύθυνοι ελέγχου και επεξεργασίας των δεδομένων θα πρέπει να λαμβάνουν τα κατάλληλα τεχνικά και οργανωτικά μέτρα για να επιτύχουν ένα αρμόζον επίπεδο ασφάλειας. Το πλαίσιο εμπιστοσύνης θα πρέπει να βασίζεται στην αρχή της ιδιωτικότητας βάσει σχεδιασμού, συμπεριλαμβανομένων αυστηρών περιόδων διατήρησης δεδομένων, προκειμένου να διασφαλιστεί η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

“Οποιοδήποτε σύστημα διαβατηρίου εμβολιασμού θα πρέπει να είναι δυναμικό, λαμβάνοντας υπόψη τη διαφορετική αποτελεσματικότητα κάθε εμβολίου, γνωστές διαφορές ως προς την αποτελεσματικότητα έναντι των μεταλλάξεων και αλλαγές ως προς την αποτελεσματικότητα με την πάροδο του χρόνου.”

Δεδομένου ότι τα επιστημονικά δεδομένα σχετικά με τον εμβολιασμό, τον έλεγχο και την ανάκαμψη από τον COVID-19 αλλάζουν διαρκώς, ειδικα ενόψει νέων παραλλαγών του ιού που προκαλούν ανησυχία, υπάρχει ανάγκη λήψης μέτρων προστασίας που θα διασφαλίζουν ότι η επιστημονική βάση των συστημάτων παραμένει ακέραια και ενημερωμένη. Οποιοδήποτε σύστημα διαβατηρίου εμβολιασμού θα πρέπει να είναι δυναμικό, λαμβάνοντας υπόψη τη διαφορετική αποτελεσματικότητα κάθε εμβολίου, γνωστές διαφορές ως προς την αποτελεσματικότητα έναντι των μεταλλάξεων και αλλαγές ως προς την αποτελεσματικότητα με την πάροδο του χρόνου. Επομένως, όσοι συμμετέχουν στην εφαρμογή αυτού του προγράμματος πιστοποίησης θα πρέπει να έχουν άμεση πρόσβαση στις καλύτερες και πιο πρόσφατες επιστημονικές πληροφορίες σχετικά με την αποτελεσματικότητα των εμβολίων, ιδίως σε σχέση με νέες παραλλαγές και τους περιορισμούς των διαφόρων εμβολίων.

“…τα ψηφιακά πιστοποιητικά εμβολίων δεν θα πρέπει ποτέ να καταστούν πραγματική ή de facto απαίτηση για την άσκηση θεμελιωδών δικαιωμάτων και οι κυβερνήσεις δεν θα πρέπει να χρησιμοποιούν τον COVID-19 ως δικαιολογία για την επέκταση μαζικών ή στοχευμένων πρακτικών παρακολούθησης.”

Επιπροσθέτως, τα ψηφιακά πιστοποιητικά εμβολίων δεν θα πρέπει ποτέ να καταστούν πραγματική ή de facto απαίτηση για την άσκηση θεμελιωδών δικαιωμάτων και οι κυβερνήσεις δεν θα πρέπει να χρησιμοποιούν τον COVID-19 ως δικαιολογία για την επέκταση μαζικών ή στοχευμένων πρακτικών παρακολούθησης. Συνεπώς, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής θα πρέπει να προσδιορίσουν ορισμένα περιβάλλοντα (όπως βασικές δημόσιες υπηρεσίες, μέσα μαζικής μεταφοράς και καταστήματα βασικών αγαθών) όπου το πιστοποιητικό COVID δεν θα πρέπει ποτέ να απαιτείται. Τα διαβατήρια αυτά πρέπει να αποσυρθούν σύμφωνα με τις εθνικές και διεθνείς νομικές υποχρεώσεις που απορρέουν από τις αρχές της δικαιοσύνης, της διαφάνειας και της νομιμότητας, των προδιαγραφών σκοπού, της ελαχιστοποίησης (αναγκαιότητα και αναλογικότητα), της ακρίβειας, του περιορισμού αποθήκευσης, της εμπιστευτικότητας και της ακεραιότητας. Με άλλα λόγια, οι υποδομές διαβατηρίων ανοσίας θα πρέπει να καταργηθούν με το τέλος της πανδημίας και θα πρέπει να εισαχθούν σαφείς ρήτρες για τη διαφύλαξη του προσωρινού χαρακτήρα αυτών των διαβατηρίων. 

Τελικές παρατηρήσεις

Η τρέχουσα συζήτηση για τα διαβατήρια εμβολίων είναι περίπλοκη και περιλαμβάνει μια σειρά διαφορετικών προτεινόμενων επιλογών σχεδιασμού, χρήσεων και πλαισίων, καθώς και υψηλού επιπέδου και γενικευμένα αντισταθμιστικά οφέλη, τα οποία είναι αδύνατο να ποσοτικοποιηθούν βάσει της τρέχουσας επιστημονικής βάσης δεδομένων. Καθώς η χρήση των ίδιων δεδομένων πιστοποίησης θα μπορούσε να παρέχει προνομιακή και αποκλειστική πρόσβαση σε δικαιώματα δημιουργώντας έτσι κινδύνους διακρίσεων, οι ρυθμιστικές αρχές θα πρέπει να διασφαλίσουν ότι η όποια χρήση των διαβατηρίων ανοσίας οριοθετειται με σαφηνεια και ότι τα πιστοποιητικά πληρούν κριτήρια αναλογικότητας και ηθικής αποδοχής.

Η χρήση των πιστοποιητικών ως τεχνολογική λύση δεν θα πρέπει να θεωρηθεί ότι παρέχει συνολικές λύσεις σε ό,τι αφορά την εκτίμηση της κατάστασης της υγείας ενός ατόμου και τη συνεπαγόμενη διαμόρφωση των ελευθεριών του. Αντ’ αυτού, θα πρέπει να θεωρηθεί ως μόνο ένα από τα πολλά μέτρα δημόσιας υγείας που πρέπει να ληφθούν ούτως ώστε οι κοινωνίες να επανέλθουν σε κάποια μορφή κανονικότητας. Η εφαρμογή τους θα απαιτήσει ηθικές αιτιολογήσεις και νομικές λύσεις που πρέπει να επιτύχουν την επίτευξη μιας σωστής ισορροπία μεταξύ της προστασίας των δεδομένων, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της δημόσιας υγείας και των οικονομικών συμφερόντων.

“Θα πρέπει επίσης να συνοδευτεί από ένα σαφές πλάνο για τη διαχείριση των κινδύνων που συνδέονται με τη τυχόν δημιουργία μιας νέας διάκρισης μεταξύ των ατόμων με βάση την κατάσταση της υγείας τους και η οποία πρόκειται να χρησιμοποιηθεί για τον προσδιορισμό του βαθμού ελευθεριών και δικαιωμάτων που μπορούν να απολαμβάνουν.”

Θα πρέπει επίσης να συνοδευτεί από ένα σαφές πλάνο για τη διαχείριση των κινδύνων που συνδέονται με τη τυχόν δημιουργία μιας νέας διάκρισης μεταξύ των ατόμων με βάση την κατάσταση της υγείας τους και η οποία πρόκειται να χρησιμοποιηθεί για τον προσδιορισμό του βαθμού ελευθεριών και δικαιωμάτων που μπορούν να απολαμβάνουν. Ως εκ τούτου, οι δημόσιες αρχές πρέπει να υποστηρίξουν ένα κοινό και αξιόπιστο παγκόσμιο πιστοποιητικό εμβολίου που θα αποτρέπει όλες τους πιθανους κινδυνους διακρισεων , , σχεδιάζοντας το κατά βάση από τη σκοπιά της δημόσιας υγείας.

Βιβλιογραφία

Brown, R., Savulescu, J., Williams, B., & Wilkinson, D. (2020). Passport to freedom? Immunity passports for COVID-19. Journal of Medical Ethics, 46(10), 652–659. https://doi.org/10.1136/medethics-2020-106365.

Deguma MC, Deguma JJ. The possible threat of faking Covid-19 diagnostic tests and vaccination certifications: a call to an immediate action. J Public Health 2021. doi: 10.1093/pubmed/fdab054.

Douglas, T. (2021) ‘Cross Post: Vaccine Passports: Four Ethical Objections, and Replies’. Practical Ethics. Available at: http://blog.practicalethics.ox.ac.uk/2021/03/cross-post-vaccine-passports-four-ethical-objections-and-replies/

Ishmaev, G., Dennis, M. & van den Hoven, M.J. Ethics in the COVID-19 pandemic: myths, false dilemmas, and moral overload. Ethics Inf Technol (2021). https://doi.org/10.1007/s10676-020-09568-6

Kofler, N. and Baylis, F. (2020) ‘Ten reasons why immunity passports are a bad idea’, Nature, 581(7809), pp. 379–381. doi: 10.1038/d41586-020-01451-0.

Noble A. No Jab, No Job: Why Your Employer Can’t Sack You for Not Taking the COVID Vaccine in UK. https://theconversation.com/no-jab-no-job-why-your-employer-cant-sack-you-for-not-taking-the-covid-vaccine-in-uk-154403

Pai. M., (2021) ‘How Vaccine Passports Will Worsen Inequities In Global Health,’ Nature Portfolio Microbiology Community. Available at: http://naturemicrobiologycommunity

Phelan A. L. (2020). COVID-19 immunity passports and vaccination certificates: scientific, equitable, and legal challenges. Lancet (London, England), 395(10237), 1595–1598. https://doi.org/10.1016/ S0140-6736(20)31034-5.

Thomas, N. (2021) ‘Vaccine passports: path back to normality or problem in the making?’, Reuters, 5 February 2021. Available at: https://www.reuters.com/article/us-health-coronavirus-britain-vaccine-pa-idUSKBN2A4134

Voo, T. C., Reis, A. A., Thomé, B., Ho, C. W., Tam, C. C., Kelly-Cirino, C., Emanuel, E., Beca, J. P., Littler, K., Smith, M. J., Parker, M., Kass, N., Gobat, N., Lei, R., Upshur, R., Hurst, S., & Munsaka, S. (2021). Immunity certification for COVID-19: ethical considerations. Bulletin of the World Health Organization, 99(2), 155–161. https://doi.org/10.2471/BLT. 20.280701.