Tο 2010, όταν μια εκτροχιασμένη ελληνική οικονομία έμπαινε στα μνημόνια, η Τουρκία ακτινοβολούσε επιτυχία και αυτοπεποίθηση. Ο Ελληνας υπουργός Οικονομικών απέρριπτε ευγενικά την πρόταση του Τούρκου ομολόγου του για προσφορά βοήθειας. Σήμερα που η Ελλάδα δειλά ανακάμπτει, η Τουρκία βυθίζεται ανεξέλεγκτα στο δικό της σπιράλ. Το ίδιο (για πολλοστή φορά) και η Αργεντινή.
Το νόημα αυτής της εισαγωγής δεν είναι «τι ωραία, η συμφορά του γείτονα είναι μεγαλύτερη από τη δική μας», ούτε «έχει ο καιρός γυρίσματα». Πρέπει να θυμόμαστε τη χρηματοοικονομική κρίση Τουρκίας και Αργεντινής, για την επόμενη φορά που κάποιοι δραχμιστές θα σπεύσουν να μας πουν ότι θα είχαμε γλιτώσει εάν είχαμε δικό μας εθνικό νόμισμα.
«Ολες οι ευτυχισμένες οικογένειες μοιάζουν μεταξύ τους. Κάθε δυστυχής οικογένεια είναι δυστυχής με τον δικό της τρόπο», γράφει o Τολστόι στην «Αννα Καρένινα». Ισχυρές οικονομίες όπως οι ΗΠΑ έχουν το «υπέρογκο προνόμιο» (exorbitant privilege) να δανείζονται στο νόμισμά τους, το οποίο αποτελεί παγκόσμιο αποθεματικό νόμισμα και νόμισμα διεθνών συναλλαγών. Αδύναμες οικονομίες παραπαίουν σε κύκλους χρηματοοικονομικής και συναλλαγματικής αστάθειας.
Κρίσιμος παράγοντας είναι ο εξωτερικός δανεισμός. Χώρες δανείζονται από το εξωτερικό για να καλύψουν το εξωτερικό τους έλλειμμα, καθώς οι εισαγωγές υπερβαίνουν σε αξία τις εξαγωγές τους, ή οι εγχώριες αποταμιεύσεις δεν αρκούν για να χρηματοδοτήσουν τις επενδύσεις. Ενα μεγάλο έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών σημαίνει εισροή κεφαλαίων, για να χρηματοδοτήσουν επενδύσεις, δαπάνες, κατανάλωση, οικοδομές, δημόσια έργα, αύξηση εισοδημάτων, που όλα τροφοδοτούν τον αναπτυξιακό κύκλο –μαζί και το εξωτερικό χρέος.
Η δημιουργία χρέους δεν είναι κακό πράγμα, εάν χρηματοδοτεί παραγωγικές επενδύσεις που αυξάνουν το μελλοντικό εθνικό προϊόν. Ο εξωτερικός δανεισμός σε «σκληρό» νόμισμα είναι ελκυστικός γιατί (στην ευνοϊκή φάση του κύκλου) είναι φθηνότερος. Η διεθνής χρηματαγορά έχει βάθος και ρευστότητα, ο επενδυτής προστατεύεται από τον κίνδυνο συναλλαγματικής υποτίμησης ή πληθωριστικής έκδοσης χρήματος. Δανειζόμενο σε σκληρό νόμισμα (ευρώ) το ελληνικό κράτος μέχρι το 2007 επωφελήθηκε από πολύ χαμηλά επιτόκια, στα επίπεδα της Γερμανίας.
Μεγάλες εταιρείες δανείζονται στο εξωτερικό, για να χρηματοδοτήσουν φιλόδοξα επενδυτικά προγράμματα. Οπως η Turk Telecom, που μόλις χρεοκόπησε, καθώς οι εισπράξεις της σε τουρκική λίρα δεν αρκούσαν για να εξυπηρετήσει τον δανεισμό της σε ευρώ ή δολάρια.
Οταν το εθνικό νόμισμα υποτιμάται, το πραγματικό βάρος του εξωτερικού δανεισμού αυξάνεται τόσο που η οικονομία αδυνατεί να τον εξυπηρετήσει. Η κρίση είναι συναλλαγματική. Στην Τουρκία και την Αργεντινή, τα κρατικά ομόλογα και το νόμισμα υποτιμώνται, καθώς επενδυτές και αποταμιευτές το εγκαταλείπουν, ο πληθωρισμός εκτοξεύεται καθώς οι τιμές των εισαγόμενων αγαθών αυξάνουν. Η χώρα αναζητά τα τηλέφωνα του ΔΝΤ.
Στην Ελλάδα, η κρίση δεν ήταν συναλλαγματική αλλά χρηματοπιστωτική. Η φυγή των ξένων επενδυτών εκδηλώθηκε με μαζικές πωλήσεις ομολόγων που εκτόξευσαν το επιτόκιο, καθιστώντας αδύνατη την αναχρηματοδότηση του χρέους. Η κρίση μεταφέρεται από το κράτος στις τράπεζες, που διατηρούν μεγάλο αριθμό ομολόγων στα χαρτοφυλάκιά τους. H αξία τους καταρρέει. Το κράτος θα χρειαστεί να διασώσει τις τράπεζες. Το ίδιο το κράτος θα χρειαστεί να διασωθεί (ΔΝΤ, Ε.Ε.) για να εξυπηρετήσει τις υποχρεώσεις του. Καθώς η χώρα δεν μπορεί να υποτιμήσει το νόμισμά της, η εξωτερική προσαρμογή γίνεται μέσω εσωτερικής υποτίμησης. Μια επώδυνη μείωση μισθών και τιμών, κρατικών δαπανών, και αύξηση φόρων, συντελείται, που επιτείνει την ύφεση και αυξάνει το πραγματικό βάρος του χρέους.
Στη συναλλαγματική κρίση, η υποτίμηση του νομίσματος είναι ανεξέλεγκτη. Το αργεντίνικο πέσο έχασε πάνω από 50%, η τουρκική λίρα σε ελεύθερη πτώση. (Ο Μαδούρο στη Βενεζουέλα υποτίμησε το μπολιβάρ κατά 95% σε μια απέλπιδα προσπάθεια να αντιμετωπίσει τον υπερπληθωρισμό.) Επιχειρήσεις καταρρέουν, το πραγματικό εισόδημα μισθωτών και συνταξιούχων εξαερώνεται. Οι ανισότητες διογκώνονται, πολλαπλασιάζεται η οικονομική ισχύς των κατόχων σκληρού νομίσματος και των ξένων.
Η κεντρική τράπεζα της Αργεντινής αύξησε τα επιτόκια στο 60%. Η τουρκική, υπό την απειλή Ερντογάν, αρνείται να κάνει το ίδιο, για να μη φρενάρει τον οικοδομικό οργασμό που φέρνει ψήφους. Ο Ερντογάν θυμίζει πώς ο έλεγχος του νομίσματος ήταν πάντοτε όπλο αυταρχικών και λαϊκιστών ηγετών, που αρέσκονταν να μοιράζουν φτηνό χρήμα στους ψηφοφόρους, μέχρι εκείνοι να ανακαλύψουν ότι δεν μπορούν να αγοράσουν τίποτα με αυτό.
Η κυβέρνηση της Αργεντινής προσέφυγε στο ΔΝΤ και έλαβε αυστηρά μέτρα. Ομως, οι Αργεντίνοι δεν έχουν καμία εμπιστοσύνη στο εθνικό τους νόμισμα, μόνο στο δολάριο. Ζώντας σε μια χώρα με μνήμες πληθωρισμού, αδύναμης δραχμής, και χρυσές λίρες ακόμα στα μπαούλα, μπορούμε να τους καταλάβουμε.
Η κρίση του ευρώ αποκάλυψε τη δυστυχία μιας χρηματοοικονομικής κρίσης όταν απουσιάζουν καίρια εργαλεία νομισματικής, συναλλαγματικής και δημοσιονομικής πολιτικής. Οι περισσότερες όμως κρίσεις (πριν και μετά το ευρώ) έχουν τα χαρακτηριστικά της Τουρκίας, της Αργεντινής, της Βενεζουέλας, και δεκάδων άλλων παρόμοιων περιπτώσεων.
Αργεντινή και Τουρκία θα χρειαστούν πολλά χρόνια για να ανακτήσουν την εμπιστοσύνη των επενδυτών. Για μια χώρα στην Ευρωζώνη, ο χρόνος μπορεί να είναι συντομότερος.