Είναι σπάνιο και προκλητικό να υπερασπίζεται κανείς σήμερα τη φιλελεύθερη δημοκρατία, γιατί το πολίτευμα αυτό κατηγορείται για πληθώρα αμαρτημάτων. Οι κατηγορίες εναντίον της φιλελεύθερης δημοκρατίας κάποτε οφείλονται σε παρεξήγηση, όπως, π.χ., το να ταυτίζει κανείς τον πολιτικά φιλελεύθερο χαρακτήρα της με τον νεοφιλελευθερισμό. Αλλοτε πάλι οφείλονται σε πραγματικές αδυναμίες, όπως, π.χ., το έλλειμμα εκπροσώπησης των λιγότερο ισχυρών μερίδων του πληθυσμού, η αναπαραγωγή του αμαρτωλού τριγώνου κόμματα – επιχειρήσεις – μέσα μαζικής ενημέρωσης, η αδυναμία ενσωμάτωσης πολιτών που ανήκουν σε μειονότητες.
Επίμονος εισηγητής
Τη φιλελεύθερη δημοκρατία ανέλαβε να υπερασπίσει και να απαλλάξει από παρεξηγήσεις ο Τζιοβάνι Σαρτόρι, 92 ετών σήμερα, ένας από τους μεγαλύτερους εν ζωή πολιτικούς επιστήμονες του εικοστού αιώνα. Ο Σαρτόρι έχει γράψει πολυσέλιδα βιβλία για τη θεωρία της δημοκρατίας και τη μεθοδολογία των κοινωνικών επιστημών και έχει εδραιώσει έναν ολόκληρο κλάδο, τη μελέτη των κομματικών συστημάτων.
Η διαύγεια της σκέψης του είναι πασίγνωστη. Το ίδιο και η επίμονη έως φανατική υποστήριξη των επιχειρημάτων του, όπως ανακάλυψα πριν από 20 χρόνια, αφού είχα πιάσει νωρίς θέση σε κατάμεστη αίθουσα συνεδριακού κέντρου, όπου διεξαγόταν ένα παγκόσμιο συνέδριο πολιτικής επιστήμης. Ο φιλελεύθερος Σαρτόρι είχε δεχθεί να είναι εισηγητής σε «μονομαχία» για τη δημοκρατική θεωρία με τον Κλάους Οφε, τον νεομαρξιστή θεωρητικό του κράτους, των εργασιακών σχέσεων και του μετασχηματισμού της Ανατολικής Ευρώπης. Ο Οφε μού είχε φανεί πιο πειστικός, αλλά ας πούμε ότι βγήκε από τη μονομαχία με αμυχές, καθώς πράγματι είναι δύσκολο να αντιμετωπίσει κανείς έναν Αρμαγεδδώνα φιλοσοφικών παρατηρήσεων, ιστορικών γεγονότων και αποτελεσμάτων εμπειρικών ερευνών, δηλαδή τον Σαρτόρι όταν αγορεύει.
Γεύση όλων αυτών παίρνουμε διαβάζοντας το μικρό βιβλίο του που περιλαμβάνει 30 κεφάλαια για τη δημοκρατία. Τα καλύτερα από τα 30 «μαθήματα» είναι εκείνα στα οποία ο συγγραφέας εξηγεί τις αξιακές βάσεις της δημοκρατίας, δηλαδή την πολιτική ισότητα, την ελευθερία και τον πλουραλισμό. Ενα από τα πιο επίκαιρα σημεία του βιβλίου περιέχεται στο 13ο μάθημα, όπου ο Σαρτόρι συνοψίζει την απάντηση των Λοκ και Ρουσό στο κλασικό ερώτημα πώς είναι δυνατόν η ελευθερία να υπάρχει εκεί όπου υπάρχουν νόμοι περιοριστικοί της ανθρώπινης συμπεριφοράς ή «γιατί η ελευθερία έχει ανάγκη από νόμους: Διότι αν κυβερνούν οι νόμοι – που αποτελούν γενικούς και απρόσωπους κανόνες – δεν κυβερνούν οι άνθρωποι, δηλαδή δεν κυβερνά η αυθαίρετη βούληση, ο δεσποτισμός ή απλώς η ηλιθιότητα του καθενός». Το πόσο δίκιο έχει ο Σαρτόρι σε αυτό θα γινόταν, νομίζω, φανερό σε οποιονδήποτε ζούσε σε μια εντελώς υποθετική κοινωνία στην οποία κάποιοι δημόσιοι χώροι, π.χ., το γήπεδο, το πανεπιστήμιο ή οι δρόμοι, περιέπιπταν συχνά σε μια κατάσταση ελευθερίας χωρίς νομιμότητα, έβγαιναν δηλαδή συχνά έξω από τη σφαίρα της νομιμότητας.
Ο Σαρτόρι εξηγεί επίσης το σημαντικότερο προσόν της φιλελεύθερης δημοκρατίας, δηλαδή το πώς η δημοκρατία απονέμει εξουσία σε αυτούς που πλειοψήφησαν στις εκλογές και ταυτόχρονα περιορίζει την εξουσία τους προστατεύοντας τις μειοψηφίες και τα άτομα από την τυχόν αυθαιρεσία της πλειοψηφίας. Και ανατρέχει στο αρχικό περιεχόμενο βασικών εννοιών που ήταν πολύ διαφορετικό από το σημερινό. Αυτό, π.χ., συμβαίνει με τον όρο επανάσταση («revolution») ο οποίος προτού πολιτικοποιηθεί, τον 17ο αιώνα, ήταν αστρονομικός όρος και σήμαινε την «περιστροφή» των άστρων!
Πεισματικός αρνητής
Από την άλλη μεριά σε μερικά κρίσιμα σύγχρονα ζητήματα ο Σαρτόρι αρνείται πεισματικά ότι τα πράγματα έχουν γίνει πλέον πιο περίπλοκα. Για παράδειγμα, σωστά τάσσεται υπέρ της έμμεσης, δηλαδή της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, ισχυριζόμενος ότι μια άμεση δημοκρατία που θα λειτουργούσε με διαρκή δημοψηφίσματα, ηλεκτρονικά ή άλλα, θα ήταν μια μονήρης και εν τέλει μη συμμετοχική πολιτική εμπειρία. Κι αυτό γιατί θα αφαιρούσε από τη σημερινή δημοκρατία το στοιχείο της αλληλεπίδρασης διαφορετικών γνωμών και της από κοινού κατάληξης σε αποφάσεις που δεν απορρίπτουν εντελώς ένα από τα συγκρουόμενα συμφέροντα.
Ωστόσο, ο Σαρτόρι εδώ δεν λαμβάνει υπόψη του το τρέχον και ίσως διευρυνόμενο χάσμα ανάμεσα στους εκλεγμένους κυβερνώντες και στους κυβερνωμένους, τόσο σε εθνικό όσο και σε υπερεθνικό επίπεδο. Για το χάσμα αυτό απαιτούνται διορθωτικές κινήσεις με τη μορφή περιοδικών ενέσεων άμεσης δημοκρατίας στο πάσχον σώμα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας.
Ενα άλλο σημείο στο οποίο ο Σαρτόρι απέχει από τη σύγχρονη συζήτηση είναι το θέμα της πολυπολιτισμικότητας. Κατ’ αρχάς σωστά αποφαίνεται ότι δεν μας αρκεί η πολυπολιτισμικότητα, αν αυτή σημαίνει μόνο τη χωρική παράθεση ερμητικά κλεισμένων εθνοτικών, θρησκευτικών και άλλων κοινοτήτων. Ομως παραγνωρίζει το γεγονός ότι ο δικός του «πλουραλισμός» σπάνια καταλήγει στη «συνεκτική πολυμορφία» μέσα στη δημοκρατία, όπως την αποκαλεί, απλούστατα γιατί ορισμένες από τις συλλογικές ταυτότητες, δηλαδή μερίδες, της κοινωνίας είναι πολύ ισχυρότερες από τις υπόλοιπες. Η ανεκτικότητα, η αμοιβαιότητα και η αποφυγή της βλάβης του άλλου, όψεις με τις οποίες ο Σαρτόρι προικοδοτεί τον πλουραλισμό, δεν είναι εγγενή χαρακτηριστικά του.
Το σημαντικότερο μάθημα
Συνοπτικά, παρά αυτά τα πεισματικά συντηρητικά στοιχεία του, πρόκειται για ένα βιβλίο που μας προκαλεί να σκεφθούμε μερικές εύκολες παραδοχές μας. Εχει γραφεί για το ευρύ κοινό και έχει μεταφραστεί καλά και στρωτά στα ελληνικά, με εξαίρεση κάποιες αβλεψίες και νεολογισμούς: ο ελληνικός όρος «αυταρχισμός» χρησιμοποιείται για δύο διαφορετικά φαινόμενα ανελευθερίας και μη δημοκρατικού καθεστώτος τα οποία αντιδιαστέλλει ο Σαρτόρι στο 10ο κεφάλαιο και η βιολογικής προέλευσης «ετερογένεση» εισάγεται αντί του δοκιμασμένου εγελιανού όρου «ετερογονία των σκοπών» στο 20ό.
Το πιο σημαντικό ίσως μάθημα περιέχεται στον πρόλογο του βιβλίου, γραμμένο από την τηλεοπτική παραγωγό που αρχικά είχε ζητήσει από τον Σαρτόρι να ετοιμάσει τριάντα τέτοια μαθήματα πεντάλεπτης διάρκειας για την ιταλική τηλεόραση. Ο Σαρτόρι δέχθηκε, συνόψισε τα πάντα για τη δημοκρατία σε τριάντα πεντάλεπτα και το κανάλι τού έδωσε πέντε λεπτά κάθε μέρα στις 20.30, την ώρα της μέγιστης τηλεθέασης. Υπέροχη ιδέα, ειδικά για εμάς που, ως γνωστόν, τον αντίστοιχο χρόνο τον περνάμε με διαφημίσεις ή τηλεοπτικές κοκορομαχίες εν μέσω ατελείωτων δελτίων ειδήσεων.
Πηγή: Βήμα της Κυριακής
