Η δημιουργία του ευρώ είναι το σημαντικότερο πράγμα που έχει γίνει στην ευρωπαϊκή ενοποίηση. Δεν έχει ληφθεί πιο βαρυσήμαντη απόφαση. Έχει τεράστιες οικονομικές και πολιτικές επιπτώσεις.

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ: Φαίδων Κυδωνιάτης

Ο Λουκάς Τσούκαλης είναι πρόεδρος του Ελληνικού Ιδρύματος Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΛΙΑΜΕΠ), καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (έδρα Jean Monnet) και επισκέπτης καθηγητής σε πολλά Πανεπιστήμια του εξωτερικού. Ταυτόχρονα είναι ειδικός σύμβουλος του προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ζοζέ Μανουέλ Μπαρόζο. Στο παρελθόν έχει διδάξει επί πολλά χρόνια στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, στο Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο της Φλωρεντίας, στο Κολέγιο της Ευρώπης στο Βέλγιο, αλλά και στο London School of Economics, όπου ήταν και ο πρώτος κάτοχος της έδρας «Ελευθέριος Βενιζέλος». Συμμετέχει σε πολλές ευρωπαϊκές επιτροπές και ερευνητικά προγράμματα, ενώ έχει λάβει πλήθος διεθνών διακρίσεων.

Πιστεύει ότι δεν έχει νόημα να ασχολείσαι με τη θεωρία των οικονομικών, χωρίς να προσπαθείς να αντιληφθείς και την πολιτική διάστασή της. Θεωρεί ότι χρειάζονται μεταρρυθμίσεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ως οικονομολόγος, όμως, δεν διστάζει να υιοθετήσει απόψεις που είναι εκτός … μόδας των οικονομικών.

– Πόσο σημαντική είναι η οικονομική επιστήμη για την κατανόηση των διεθνών σχέσεων;

Όταν ξεκίνησα την ακαδημαϊκή μου καριέρα, αυτά τα πράγματα ήταν τελείως διαχωρισμένα. Ασχολείτο κανείς είτε με διεθνείς σχέσεις είτε με διεθνή οικονομικά. Αυτός ο διαχωρισμός ήταν προφανής και στα υπουργεία Εξωτερικών των περισσοτέρων χωρών και, κυρίως, στο δικό μας. Νομίζω ότι ήμουν από τους πολύ λίγους τότε στην Αγγλία που στράφηκαν στη διεθνή πολιτική οικονομία. Το να ξεκινήσεις εκείνη την εποχή μια καριέρα σε αυτόν τον τομέα ήταν εξαιρετικά ριψοκίνδυνο. Δεν υπήρχαν θέσεις, δεν υπήρχε ενδιαφέρον, ήταν μια ενασχόληση των πολύ ολίγων. Όταν έγραψα ένα διδακτορικό στην Οξφόρδη για την ευρωπαϊκή νομισματική ενοποίηση – το οποίο, νομίζω, ήταν και προφητικό, διότι γράφτηκε τη δεκαετία του ’70 – μου εξήγησαν ότι ακούγεται τρελό και πως δεν υπάρχει τίποτε άλλο στην Ευρώπη εκτός από την αγροτική πολιτική. Τώρα, πλέον, τα υπουργεία Εξωτερικών των περισσοτέρων χωρών, θεωρούν τον οικονομικό τομέα ως το βασικό κομμάτι της εξωτερικής πολιτικής.

– Θεωρείτε πως η Ευρωπαϊκή Ένωση με τη συνεχή επέκταση της χάνει, ίσως, τη συνοχή της;

Η Ε.Ε. μπαίνει σε μια νέα φάση, νομίζω, εξαιρετικά δύσκολη. Το πώς θα εξελιχθεί, είναι πάρα πολύ δύσκολο να το προβλέψουμε. Και δεν είναι μόνο η διεύρυνση… Σίγουρα έχει να κάνει και με τη διεύρυνση. Αν μη τι άλλο, ένα πολιτικό σύστημα έχει όρια στο πόση διαφορετικότητα μπορεί να αντέξει. Είναι προφανές ότι οι συνεχείς διευρύνσεις δεν μπορεί παρά να έχουν επίπτωση στην εσωτερική συνοχή. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό το θέμα που αντιμετωπίζει η Ευρώπη σήμερα. Η ευρωπαϊκή ενοποίηση προχώρησε τόσο πολύ, ώστε πλέον αγγίζει την καθημερινότητα του πολίτη. Και επειδή το κάνει αυτό και δεν διαθέτει ένα παραδοσιακό πολιτικό σύστημα, ο πολίτης αισθάνεται αποκομμένος.

Αυτό, λοιπόν, δεν έχουμε καταφέρει να το διαχειριστούμε με επιτυχία. Και δεν είναι απλό, διότι ποιο είναι το ζητούμενο; Το ζητούμενο είναι να φτιάξεις ένα πολιτικό σύστημα πολυεθνικό και πολυεπίπεδο. Τούτο δεν λύνεται με το να δώσεις εξουσίες στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, διότι κάθε τόσο δίνουμε εξουσίες στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, αλλά ο κόσμος πηγαίνει όλο και λιγότερο για να ψηφίσει. Είμαι από εκείνους τους κυνικούς παρατηρητές που πάντοτε έλεγαν ότι η αγάπη για την Ευρώπη, περνάει, σε μεγάλο βαθμό, μέσα από την τσέπη του πολίτη. Αν ο πολίτης είναι ικανοποιημένος και θεωρεί ότι πάει καλά η οικονομία, και πως η Ευρώπη συνδέεται με αυτό, η ικανοποίηση του από την ευρωπαϊκή ενοποίηση είναι μεγάλη. Όταν αρχίζουν τα οικονομικά προβλήματα, γίνεται προβληματική και η αφοσίωση και η αποδοχή των ευρωπαϊκών πολιτικών θεσμών. Τέλος, θα πρόσθετα το θέμα της περίφημης παγκοσμιοποίησης. Τα οικονομικά σύνορα καταρρέουν πλέον με πολύ γρήγορο ρυθμό – και αυτό δεν είναι μόνο ευρωπαϊκό πρόβλημα, είναι και παγκόσμιο. Όλα αυτά βάζουν την ευρωπαϊκή ενοποίηση σε άλλη ρότα. Δεν είναι ακόμα προφανές το τι αποφάσεις θα ληφθούν. Αλλά νομίζω ότι είμαστε σε δύσκολη εποχή, διότι αλλάζουν τα δεδομένα. Δεν την ονομάζω κρίση, λέω ότι είναι μια δύσκολη, καινούρια φάση. Τα να προσποιούμαστε ότι απλώς θα κάνουμε αυτό που κάναμε και πριν από 20 χρόνια και θα δουλέψει, είναι εθελοτυφλία.

– Πριν από είκοσι χρόνια, το να εγκαταλείψουν οι Γερμανοί το Deutsch Mark, για να έχουν το ίδιο νόμισμα με τους Έλληνες, θα ακουγόταν ως ανέκδοτο. Ποιος είναι σήμερα ο απολογισμός του ευρώ;

Νομίζω ότι η δημιουργία του ευρώ είναι το σημαντικότερο πράγμα που έχει γίνει στην ευρωπαϊκή ενοποίηση. Δεν έχει ληφθεί πιο βαρυσήμαντη απόφαση. Έχει τεράστιες οικονομικές και πολιτικές επιπτώσεις. Και, βέβαια, το γεγονός ότι η απόφαση αυτή ελήφθη χωρίς τη συμμετοχή όλων έχει επίσης συνέπειες.

Όσο για τον μέχρι σήμερα απολογισμό, σίγουρα τα καταστροφικά σενάρια δεν επιβεβαιώθηκαν, αλλά ταυτόχρονα δεν επιβεβαιώθηκαν και τα ουτοπικά σενάρια. Θα μπορούσαμε να έχουμε καλύτερη διαχείριση του ευρώ και από νομισματική άποψη. Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα έδειξε, πιστεύω, έναν υπερβολικό συντηρητισμό. Αλλά δεν θα έπρεπε να το περιμένουμε αυτό; Καινούριος θεσμός είναι.

Ως τέτοιος προσπαθεί να δημιουργήσει αξιοπιστία, καταξίωση και εμπιστοσύνη, κυρίως προς τις αγορές. Νομίζω, λοιπόν, πως υπήρχε μια συντηρητική συμπεριφορά από την πλευρά της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας και αυτό είχε οικονομικό κόστος. Όχι τεράστιο, αλλά υπήρχε – ιδιαίτερα αν συγκρίνετε τη συμπεριφορά της με εκείνη του Federal Reserve και του κυρίου Γκρίνσπαν. Αυτό είναι το ένα. Το άλλο είναι ότι υπάρχει σοβαρό πρόβλημα με το «όμικρον» της ΟΝΕ. Ο συντονισμός οικονομικών πολιτικών είναι ελλιπέστατος.

Και σας θυμίζω ότι η οικονομική απόδοση εκτός ΟΝΕ είναι κατά μέσον όρο καλύτερη από αυτήν εντός ΟΝΕ. Θα περίμενε κανείς ότι οι χώρες που ανήκουν στην ευρωζώνη θα ήταν πρωτοπόρες σε θέματα εσωτερικών οικονομικών μεταρρυθμίσεων. Διότι τις χρειάζονται. Χρειάζεσαι και περισσότερο ευέλικτη αγορά εργασίας και πιο πολλές μεταρρυθμίσεις, αφού έχεις χάσει το εργαλείο της συναλλαγματικής ισοτιμίας. Αντιθέτως, αυτοί που είναι μπροστά είναι οι Βρετανοί και οι Σουηδοί. Δεν είναι ούτε οι Γερμανοί ούτε οι Γάλλοι. Άρα, εκεί έχουμε πρόβλημα. Θα μπορούσαμε να είμαστε πάρα πολύ καλύτερα. Η ευρωζώνη πρέπει να λειτουργήσει ως κινητήριος μοχλός και για εσωτερικούς λόγους ενοποίησης.

– Τι έχει αλλάξει στην Ευρώπη του σήμερα; Πολλοί λένε ότι τα ασφαλιστικά ταμεία, για παράδειγμα, αποτελούν ωρολογιακή βόμβα στην καρδιά της Ευρώπης ή πως η αγορά εργασίας στην Ευρώπη δεν έχει ευελιξία…

Όπως έχουμε οικονομικούς κύκλους που είναι μικρότερης διάρκειας, έχουμε και κύκλους ιδεολογικούς. Υπάρχουν μόδες ιδεολογικές που αλλάζουν. Ζούμε σε μια εποχή στην οποία το κυρίαρχο ιδεολόγημα είναι η ελευθερία των αγορών και πως το αμερικανικό μοντέλο είναι το επιτυχημένο, ενώ το ευρωπαϊκό είναι αποτυχημένο και οφείλει να προσαρμοστεί στο αμερικανικό πρότυπο. Προσωπικά διαφωνώ ριζικά με αυτό και νομίζω ότι είναι κάτι που δεν πρόκειται να κρατήσει για πάντα. Πιστεύω ότι η Ευρώπη χρειάζεται μεταρρυθμίσεις, αλλά δεν θεωρώ ότι το αμερικανικό μοντέλο θα έπρεπε να αποτελεί πρότυπο για την Ευρώπη. Νομίζω ότι αυτό δεν θα διαρκέσει επ’ άπειρον. Μπορεί… Η άποψη μου δεν είναι της μόδας.

Τι σημαίνει Ε.Ε. για τις ευρωπαϊκές επιχειρήσεις;
Στην ερώτηση αν μπορεί να υπάρξει ευρωπαϊκή εταιρική ταυτότητα, ο κ. Τσούκαλης απαντά:
Σε ένα διαρκώς διευρυνόμενο παγκοσμιοποιημένο σύστημα, έχει νόημα μια ευρωπαϊκή εταιρία;
Υπάρχουν μερικοί, όπως για παράδειγμα ο κύριος Gordon Brown, οι οποίο φαίνεται να ισχυρίζονται ότι το νόημα της Ε.Ε. μειώνεται ακόμα περισσότερο λόγω της παγκοσμιοποίησης. Ζούμε, δηλαδή, σε μια ολοένα και περισσότερο παγκόσμια οικονομία. Άρα, έχεις να κάνεις μεταξύ μιας παγκόσμιας οικονομίας και ενός εθνικού κράτους. Ο ρόλος της Ε.Ε. συμπιέζεται, λένε. Από την άλλη, η Ε.Ε. είναι ακριβώς το επίπεδο στο οποίο μπορείς να διαχειριστείς πολιτικά την παγκοσμιοποίηση. Μια και μιλάτε για επιχειρήσεις, προσέξτε κάτι που συμβαίνει τα τελευταία χρόνια: όταν άρχισε το πρόγραμμα της εσωτερικής αγοράς, οι ευρωπαϊκές επιχειρήσεις έπαιξαν ρόλο πρωτοπόρου. Μπήκαν μπροστά και στήριξαν τις πρωτοβουλίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Έβγαιναν δε και έλεγαν ότι θέλουν μια ευρωπαϊκή αγορά κ.λ.π. Δείτε τι ρόλο παίζουν στην Ευρώπη τα European Round Tables τα τελευταία χρόνια. Έχουν σχεδόν εξαφανιστεί. Τι σημαίνει Ευρωπαϊκή Ένωση για τις ευρωπαϊκές επιχειρήσεις; Μήπως σημαίνει πολύ λιγότερα; Μήπως έχουν αντιληφθεί λάθος ή μήπως οι πολιτικοί έχουν αντιληφθεί λάθος και δεν έχουν βγάλει τα συμπεράσματα τους;